2

I¹ Problemy poetyki Dostojewskiego

wują karnawałowy zaczyn (ferment), wyraźnie odróżniający je od innych gatunków. Wyciśnięto na nich szczególne piętno, po którym zawsze można je poznać. Wrażliwe ucho potrafi uchwycić najdalsze nawet echa światoodczucia karnawałowego.

_ Literaturę, która doznała na sobie - bezpośrednio lub pośrednio, poprzez łączące ogniwa - wpływu tych lub innych rodzajów karnawałowego folkloru (starożytnego albo średniowiecznego) będziemy dalej nazywać literaturą skarnawalizowaną. Cala domena powagi-śmiechu jest pierwszym takiej literatury przykładem. Sądzimy, że zbadanie procesu karnawali-zacji literatury stanowi jeden z ważniejszych problemów poetyki historycznej, zwłaszcza poetyki gatunków'.

Do samej karnawalizacji przejdziemy nieco później (po przeanalizowaniu karnawału i światoodczucia karnawałowego). Na razie zatrzymamy się na niektórych zewnętrznych właściwościach gatunkowych w domenie powagi-śmiechu, będących już skutkiem przetwarzającej inspiracji światoodczucia karnawałowego.

' Pierwsza cecha szczególna wszystkich gatunków po-*wagi-śmicchu"- to nowa postawa wobec rzeczywistości: w ujęciu, ocenie i zobrazowaniu rzeczywistości za temat i, co ważniejsze, za punkt wyjścia służy im żywa współczesność, nieraz wręcz aktualność dnia dzisiejszego.

Po raz pierwszy w literaturze antyku przedmiot p o-ważnego przedstawienia życia (co prawda, jednocześnie i ośmieszającego) został ukazany bez żadnego cpicznego czy tragediowego dystansu, nie w scenerii absolutyzowanej przeszłości mitu i podań, lecz w zasięgu współczesności, w strefie bezpośredniego, a na-wet prostacko familiarnego kontaktu z. ludźmi teraźniejszości. Bohaterowie mitologii i historii w takich gatunkach literackich są cclowm i dosadnie uwspółcześnieni, zachowują się i przemawiają jako uczestnicy bieżącej rzeczywistości, w strefie familiarnego z nią kontak-

tu. A zatem, w domenie powagi-śmiechu zmienia się kardynalnie wartościowanie i umiejscowienie konstruowanej postaci. Taka jest pierwsza jej cecha szczegól-

| ^na-

f Cecha druga jest z pierwszą ściśle związana: gatunki ^BowagPśmlechu ‘nie opierają się na podaniach,/ nie zapożyczają od nich aureoli: świadomie opierają się na doświadczeniu (choć niezbyt jeszcze b dojrzałym) oraz na swobodnej fi k c j i. Oznacza to prawdziwy przełom w historii postaci literackiej.

£ ^Trzecia cecha szczególna - to zamierzona różnostylo- / wośc i 'wieloglosowość wszystkich tych gatunków. Re-¹ zygnują one z jednolitości stylu (a właściwie jednosty-lowości) epopei, tragedii, wzniosłej retoryki, liryid. Cechuje tc nowe gatunki wielość tonacji, pomieszanie * wzniosłego z poziomym, powagi ze śmiechem., Szeroko stosuje się tu przytoczenia odmiennych stylów - listy, znalezione manuskrypty, zasłyszane dialogi, parodie gatunków wzniosłych, parodystycznie interpretowane cytaty itp. Niekiedy spotykamy tu pomieszanie mowy prozatorskiej z wiązaną, wprowadzenie żywych dialektów i gwar (a na etapie rzymskim - wprost mowy dwujęzycznej); autorzy przywdziewają tu różne maski. Obok słowa obrazującego zjawia się słowo zobrazowali e; w pewnych gatunkach rolę czołową odgrywają słowa dwugłosowe. A więc, widzimy tu radykalnie nowy stosunek do słowa jako do materii literatury.

Wymieniliśmy trzy główne cechy szczególne, wspólne wszystkim gatunkom z domeny powagi-śmiechu.

Z tego widać już jasno, jak wielkie znaczenie miała ta domena literatury antyku dla rozwoju przyszłej powieści europejskiej i tej prozy, która ku powieści ciąży i doświadcza jej wpływu.

Nieco upraszczając i schematyzując sprawę, można powiedzieć, żc gatunek powieściowy ma trzy główne rdzenie: epopeiczny, retoryczny i karna-w a 1 o w y. Zależnie od dominowania któregoś z tych