4

Problemy poetyki Dostojewskiego

ciąż już w stopniu słabszym. Toteż dialog Platona z tych okresów jeszcze się nie zamienia w zwykłą dydaktyczną metodę wykładania idei gotowych, a Sokrates jeszcze nie zamienia się w „nauczyciela”. Staje się to dopiero w ostatnim okresie twórczości Platona, a wtedy homofonia treści zaczyna rozsadzać formę „dialogu sokratycznego”.

W czasach późniejszych, kiedy gatunek „dialogu sokratycznego” przejęły ustabilizowane światopoglądy rozmaitych szkół filozoficznych i teologicznych, zatracił on wszelką więź ze światoodczuciem karnawałowym, zamienił się w zwykłą formę wykładu odkrytej już, gotowej i niepodważalnej prawdy, aż wreszcie zupełnie zwyrodniał do poziomu schematu pytań i odpowiedzi, używanego do pouczania nowicjuszy (katechizmy).

2. „Dialog sokratyczny” korzystał z dwóch podsta-1 wowych chwytów: synkrezy (ań-p/piotę) i anakrezy ava xp:oię). Pod mianem synkrezy rozumiano zestawienie różnych punktów widzenia na dany przedmiot. Do techniki takiego zestawienia różnych słów-opinii o przedmiocie przywiązywano w „dialogu sokratycznym” wielką wagę, co wynikało z samej istoty gatunku. Pod mianem anakrezy rozumiano chwyty wywoławcze, prowokujące rozmówcę do wypowiedzi, zmuszające go do wyłożenia swojego poglądu w sposób klarowny aż do końca.

ludzi do mówienia, do wyrażania słowem swoich mglistych, lecz z uporem utrzymywanych, z góry po-

Sokrates był arcymistrzem anakrezy: umiał pobudzać

wziętych opinii, do precyzowania ich w formie słownej, a przeto do ujawnienia w tych opiniach fałszu lub bra-

argumentacji. Umiał wywlekać na światło dzienne

( prawdy utarte. Anakreza - to prowokowanie słowa przez inne słowo (nie zaś przez sytuację fabularną, jak w „satyrze menippejskiej”, o czym później).

Synkreza i anakreza dialogizują myśl, wydobywają ją na zewnątrz, zamieniają w replikę, włączają do dia-

logowego kontaktu pomiędzy ludźmi. Oba te chwyty wynikają z pojęcia dialogowej natur)' prawdy, które leży u podstaw „dialogu sokratycznego”. Na gruncie • tego skarnawalizowanego gatunku synkreza i anakreza zatracają swój ciasny, abstrakcyjno-retoryczny charakter.

I {""3. Bohaterami „dialogu sokratycznego” są i d e o logo w i e.*7 Ideologiem jest przede wszystkim sam Sokrates, ideologami są też wszyscy jego partnerzy: uczniowie, sofiści, a także ludzie prości, których wciągał do dialogu, czyniąc z nich ideologów mimo woli. Rów-nicż(wydarzenic, które rozgrywa się w „dialogu sokratycznym” (a ściślej mówiąc, zostaje w nim odtworzone) jest wydarzeniem czysto ideologicznym i polega na poszukiwaniu i wypróbowaniu prawdy?) Wydarzę-: nic to niekiedy nabiera autentycznego (lecz swoistego) dramatyzmu, jak w perypetiach idei nieśmiertelności duszy w Platońskim Fedonie. Tak więc, „dialog sokratyczny” po raz pierwszy w historii literatury europejskiej prezentuje bohatera-ideologa.

4-lJ?bok anakrezy, czyli prowokowania słowa przez słowo, „dialog sokratyczny” wykorzystuje niekiedy w tymże celu sytuację fabularną dialoguj W Platońskiej Apologii sytuacja sądu i spodziewanego wyroku śmierci warunkuje szczególny charakter mowy Sokratesa jako relacji-spowiedzi człowieka, który stoi u progu. W Fedonie dysputę o nieśmiertelności duszy, wraz z jej wewnętrznymi i zewnętrznymi perypetiami, bezpośrednio warunkuje sytuacja przedśmiertna. W obu tych wypadkach wyraźna jest tendencja do stworzenia sytuacji wyjątkowej, która wyzwala słowo z wszelkiego automatyzmu życiowego i z uprzedmiotowienia, która zmusza człowieka do odsłonięcia głębinowych pokładów swojej osobowości i myśli.

Naturalnie, możliwości tworzenia sytuacji wyjątkowych, prowokujących do wypowiedzenia słowa głębinowego, są w „dialogu sokratycznym” bardzo ograni-