IMG008

zatem przytoczona przed chwilą formula Schlegla mówiąca, że „ironia jest jasną świadomością wiecznej żywiołowości, nieskończenie pełnego chaosu”, formuła wielokrotnie cytowana w różnych pracach niemieckich, da się zastosować do Balladyny ? To, co powiedziano wyżej o specyfice logiki rządzącej jej światem przedstawionym, zdaje się potwierdzać tego rodzaju przypuszczenie.

Trzeba jednakże dokładniej wyjaśnić, o jaki „chaos” chodzi? Schlegel w rozważaniach o poezji wielokrotnie posługiwał się tym terminem w znaczeniu zbliżonym do kategorii estetycznej. W Rozmowie o poezji (Gesprach iiber die PoesieJ ogłoszonej w „Athenaum” w 1800 r. powiada np.:

Die hochste Schónheit, ja die hóchste Ordnung ist derm docb nur die des Chaos, namlich eines solchen, welches nur auf die Beruhrung der Liebe wartet, um sich zu einer harmonischen Welt zu entfalten ¹.

Zastanawiając się zaś nad genezą Iliady i Odysei, stwierdzał:

W rozkwicie homeryckiej poezji dostrzegamy niejako powstawanie wszelkiej poezji; jednak korzenie pozostają zakryte przed naszym spojrzeniem, a kwiaty i łodygi roślin wynurzają się w swej niepojętej piękności z nocy dziejów starożytnych. Ten czarująco ukształtowany chaos stanowi zarodek, z którego się rozwinął świat dawnej poił i^M.

Zastosowanie pojęcia i terminu „chaos” spotykamy u niego zwłaszcza w odniesieniu do literatury romantycznej, w szczególności poezji, jak np. w zdaniu: „Chaos und Eros sind die beste Erklarung des Romantischen” ²°. Albo: „Aus der Liebe und dem Chaos muss die

Poesie abgeleitet werden ... Alle romantische Poesie im engem Sinn ist chaotisch” ^,l.

Bardziej ogólnikowo i bez wskazania na poezję romantyczną (choć o nią zapewne głównie chodzi) podobną myśl wyraził także Novalis w zdaniu: „Ich móchte fast sagen, das Chaos muss in jeder Dichtung durchschimmern” ^B.

Rzecz jasna, że pojęcie „chaosu*', samo przez się abstrakcyjne i nieco mgliste, w każdym z powyższych cytatów użyte zostało w mniej lub bardziej uchwytnym sensie metaforycznym, dalekim od ukonkretnionej precyzji myślowej, znamiennej np. dla estetyki klasycznej. Ale tego właśnie rodzaju sformułowania charakterystyczne są dla estetyki romantycznej.

W każdym razie pojęcie to jako przeciwstawne klasycznemu porządkowi estetycznemu,. akcentującemu zasadę naśladowania natury, funkcjonowało w estetyce niemieckiej wczesnego romantyzmu w dwu, jak można wnioskować z przytoczonych przykładów, znaczeniach: po pierwsze jako stan poprzedzający ostateczne ukształtowanie poezji, coś, z czego rodzi się dzieło poetyckie; po drugie zaś jako, mówiąc paradoksalnie, „chaotyczny porządek” mający wartość estetyczną, oparty na sprzecznościach, napięciach i właśnie na paradoksie („Ironie ist die Form des Paradoxen” — mówi F. Schlegel) właściwy dla wielu dzieł literatury romantycznej. W tym znaczeniu użył go Schlegel w przywiedzionym wcześniej, nieco zagadkowym zdaniu o ironii, która bardziej jest pochodną intelektu niż uczucia, ma podkład filozoficzny, kontrolowana jest przez krytyczną „świadomość” ukrytego podmiotu twórczego, ograniczającego zapędy uczucia. Zacytujmy tu jeszcze raz Schlegla, który powiada, że „filozofia jest właściwą ojczyzną ironii” (Die Philosophie ist die eigentli-che Heimat der Ironie) ^M.

Poeta stosujący tego typu ironię staje się w wyraźniejszym stopniu jakby „dyrygentem” lub „reżyserem” kształtującym świat przedstawiony swego dzieła. Świadomie zatem wprowadza też swoisty ^{3 4}

175

1

Cyt. za W. Preisendanz, op. cit., s. 64 (autor nie podaje źródeł cytatów). — Po polsku: „Chaos i Bros są najlepszym wyjaśnieniem romantyczności". — Zamieszczone tu przekłady cytatów obcojęzycznych pochodzą — jeśli nie podano tłumacza — od autora niniejszej pracy.

2

*• Tu Cyt. za: W. Preisendanz, op. cit., s. 64. Przytoczony fragment z Rozmowy o poezji (z cz. II pt. Mowa o mitologii) w przekładzie K. Krzemieniowej (Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia, Niemcy, Francja. Wybór i oprać. A. Kowalczykowa, Warszawa 1975, s. 150) brzmi: „Najwyższym pięknem, a nawet najwyższym porządkiem jest piękno i porządek chaosu, takiego chaosu, który tylko czeka na dotknięcie miłości, aby rozwinąć się w harmonijny świat".

*• Cyt. z Rozmowy o poezji (cz. I pt. Epoki sztuki poetyckiej) w przekładzie T. Dmochowskiej Iw:] Teoria badań literackich za granicą. Antologia. Wybór, wstęp i komentarze S. Sk Warczyńskiej. T. I Romantyzm I pozytywizm, Kraków 1965, s. 106 (seria: Biblioteka Studiów Literackich pod red. H. Markiewicza).

3

⁸¹ Tamże, s. 64. — „Z miłości i chaosu musi być wywiedziona poezja ... Wszelka romantyczna poezja w ścisłym znaczeniu jest chaotyczna”.

" Tamże, s. 64. — „Mógłbym niemal rzec, iż chaos musi przeświecać w każdej poezji”.

** F. Schlegel, op. cit., s. 24. -

4

Tamże.