IMG650

się powtarza, ma specjalne znaczenie). Gumka (w G«-macb\ skakanka (Le Voyeur), stonoga {La Jalousie) - | te przedmioty, powracające na różne sposoby w ciągu powieści, odsyłają wszystkie do jakiegoś czynu, kryminalnego lub seksualnego, a poza czynem - do wewnętrz-ności. Bruce Morrissette nie chce jednak widzieć w nich symboli; powściągliwiej (może nie dopowiadając prawdy?) woli określić je jako zwykłe przekaźniki wrażeń, uczuć, wspomnień; dzięki temu przedmiot staje się kon-trapunktycznym elementem dzieła, staje się częścią anegdoty, podobnie jak perypetia, i niewątpliwie duży wkład Bruce Morrissette’a polega na tym, że w każdej powieści Robbe-Grilleta potrafił odnaleźć fabułę; dzięki drobiazgowym streszczeniom, Bruce Morrissette wykazuje, że powieść Robbe-Grilleta to „historyjka” i że ta historyjka ma sens: mówi o kompleksie Edypa, sadyzmie, obsesji, lub po prostu o literaturze, jeśli, jak to uważa Morrissette - Le Labyrinthe jest historią tworzenia, przy czym krytyk, nie lekceważąc nowoczesności techniki, podkreśla odmiany i złożoności narracyjnego „punktu widzenia”, zygzaki, jakie Robbe-Grillet narzuca chronologii oraz fakt odrzucania analizy psychologicznej (ale nie psychologii). Niemniej jednak powieść Robbe-Grilleta - wyposażona znów w fabułę, psychologię (patologiczną) i tworzywo, jeśli nie symboliczne, to w każdym razie aluzyjne - nie jest już „płaskim” rysunkiem, jaki dojrzała w nim krytyka pierwszej fazy: jest to obiekt wielowymiarowy i to obiekt pełen tajemnic; krytyka powinna zatem zbadać, co jest za tym obiektem i co wokoło niego; zadanie krytyka polega wówczas na odczytywaniu szyfrów; krytyka szuka „kluczy” (i na ogół je znajduje). To właśnie uczynił Bruce Morrissette w stosunku do powieści Robbe-Grilleta: trzeba wyrazić uznanie dla odwagi krytyka, który od razu w stosunku do pisarza nie tylko współczesnego, ale jeszcze całkiem młodego, ośmiela się wyzyskać metodę rozszyfrowywania, którą przed jakimś pół wiekiem za-

częto u nas stosować wobec takich pisarzy jak Nervat i Rimbaud.

Czy trzeba koniecznie wybierać między dwoma Rob-be-Grilletami, między Robbe-Grilletem nr i „reistą” a Robbe-Grilletem nr 2 „humanistą”, między tym pierwszych analiz krytycznych a tym Bruce’a Morrisset-te’a? Sam Robbe-Grillet nie przyjdzie nam tu z pomocą; jak każdy autor, mimo swych wypowiedzi teoretycznych, ma do własnego dzieła stosunek z natury rzeczy wieloznaczny; poza tym dzieło to podlega przemianom i to jego dobre prawo. W gruncie rzeczy właśnie ta wieloznaczność jest ważna, ona do nas przemawia, ona to niesie historyczny sens dzieła, które zdaje się tak stanowczo odrzucać historię. Jakiż to sens? Odwrotność sensu, to znaczy pytanie. Co znaczą rzeczy, co znaczy świat? Cała literatura jest tym pytaniem, ale trzeba od razu dodać, gdyż to właśnie przesądza o specyfice literatury: że jest ona pytaniem bez odpowiedzi. Żadna literatura świata nigdy nie odpowiedziała na pytanie, jakie stawiała, i nawet to właśnie zawieszenie tworzyło z niej literaturę: literatura to ta wątła mowa, która ludziom pozostaje do dyspozycji między gwałtownością pytania a milczeniem odpowiedzi: religijna i krytyczna, kiedy pyta, jest ona zarazem areligijna i zachowawcza, kiedy nie odpowiada: jako że sama jest pytaniem, stulecia przez nią pytają o pytanie, nie zaś o odpowiedź. Jakiż bóg - mówił Valery -ośmieliłby się przyjąć za swą dewizę: „Zawodzę”? Literatura mogłaby być tym bogiem: może któregoś dnia da się opisać całą literaturę jako sztukę rozczarowywania. Historia literatury nie będzie wówczas historią sprzecznych odpowiedzi dawanych przez pisarzy na pytanie o sens, ale, wprost przeciwnie, będzie historią samego zapytywania.

Jest bowiem rzeczą oczywistą, że literatura nie mogłaby postawić wprost pytania, które ustanawia literaturę, jedynego, które może ją ustanowić: literatura nie