IMGY77

74 Maciej Sznrgot

Ale nie tylko oczekiwanej - są i symptomy dziejącej się apokalipsy. Oto jesteśmy świadkami degeneracji pierwotnego chrześcijaństwa, pierwszego podziału, wewnętrznej walki; jakby powiedział Krasiński, „zepsucia i rozprzężęnia”. Zwiastuje je Masynissa:

Tej nocy naszych następców poczęła się zguba. Jako my niegdyś, tak i oni odpadną od niego! (...1

Wrogu! ty wiesz, Je ich duch obłąkany od pierwszej wiosny ziemi! Odtąd dnia nie będzie, żeby się nic kłócili o przymioty i imiona Twoje! -

W Imieniu Twoim będą zabijać i palić - w Imieniu Twoim gnić i milczeć, w Imieniu Twoim uciskać w Imieniu Twoim powstawać i burzyć!

Ukrzyżowan będziesz zarówno w ich mądrości i niewiadomstwie, w ich rachubach i szałach. zarówno w sennej pokorze ich modlitw i w bluźnicrstwach ich dumy!

Na szczytach niebios ten puchar goryczy pić będziesz, dopóki ich nic przeklniesz na wieki. - [s. 658]

Charakterystyczne jest tu ukazanie przez szatana zarówno obecnego w rozdzielonych chrześcijanach ziarna zepsucia, jak i porównywanie ich do upadłych aniołów. W ten sposób zniszczenie jedności i czystości wyznawców Chrystusa, którego dzięki Irydionowi dokonał Masynissa, jest równocześnie kontynuacją pierwszego buntu przeciwko Bogu, a upadek chrześcijan - powtórzeniem upadku Lucyfera. Kolejna apokalipsa jest (i będzie) wynikiem i repliką tej pierwszej - strącenia szatana do pieklą. A siła, która ma w zamierzeniu odrodzić zepsuty i upadający świat, sama zaczęła się właśnie pogrążać w zepsuciu i upadku¹⁰.

Warto też zauważyć na marginesie, że Irydion nazywa Wiktora „dziecięciem starym”, w którym „słodycz jest słabością, a słabość staje się uporem” [s. 645]. To określenie, będące odwróceniem toposu „starego młodzieńca”, znamy już jako odnoszone do Heliogabala. Z pewnością należy je potraktować jako chwyt demagogiczny Irydiona, jednakże samo jego użycie nasuwa myśl o zestawieniu ofiar apokaliptycznego regresu: Wiktora z Heliogabalem, biskupa z cesarzem. Do tego zestawienia powróci narrator w Dokończeniu:

W krużganku bazyliki stoi dwóch starców w purpurowych płaszczach. Żegnają ich zakonnicy imieniem książąt Kościoła i ojców - na ich twarzach wyryte ubóstwo myśli. -[...] „To następcy cezarów [...]" - rzekł przewodnik [...]. [s. 563]

W ten sposób demagogiczny chwyt Irydiona zapowiada smutną przyszłość Kościoła, w której następca Wiktora - „dziecięcia starego” - stanie się Heliogabalem -„dziecięciem zgrzybiałym". Rzym cezarów znajdzie bowiem kontynuację w Rzymie papieskim". A barbarzyńcy, „królowie morza" [s. 739], „męże Północy” [s. 718]?

Oni także wyczekują apokalipsy. Krasiński, zgodnie z poglądami epoki, kojarzy Eddę z Zagładą Nibelungów i Pieśniami Osjana, dzięki czemu osiąga wizję złowrogiej i pesymistycznej religii Skandynawów¹². Jej efektem ma być:

¹⁰ Por. J. Krzyżanowski, Masynissa i jego rola w „ Irydionie", w: W świecie romantycznym, Kraków 1961, s. 271-271

u

Por. M. Śliwiński, Tradycja antyano-chrzeicijańska w „Irydione" Krasińskiego, „Filomata” 1993, IX, nr specjalny: Antyk w dobie romantyzmu w Polsce, cz. I, s. 159-161.

W. Kubacki, dr. cyt, s. CXX1-CXXX; Ił. Chojnacki, dz. cyt., s. 98-101, 104-107.

brak nadziei, jakby rozpacz wieczna, połączona z dzikim bohatyrskim męstwem, idącym zawsze naprzód, nie dbającym o to, że koniec będzie straszny i fatalny. Myśl, że świat skończy nieszczęśliwie, że na końcu wieków złe duchy przemogą, kołuje jak zorza północna, krwawa, nad całą tą mytologią - w jej blaskach biją się do upadłego wojownicy na ziemi i goniąc wszędzie za niebezpieczeństwem, nic przepuszczając ni sobie, ni wrogom, szukają zapomnienia żyją tak gwałtownie zewnętrznie, by nie myśleć wewnątrz! Taka myśl matka, takie przeczucie zniszczenia wszystkiego musiało wcielać się w zniszczenia szczegółowe - musiało z tych ludzi utworzyć Alaryków, Genseryków, Attylów. - (s. 737]

Barbarzyńcy są więc ludźmi apokalipsy - zgodnie z jej przeczuciem kształtują swoje życie i plemienne dzieje, dążąc do zniszczenia świata. Ten ton pojawi się już w wieszczbach Grymhildy, zwiastujących równocześnie koniec Rzymu i koniec świata:

Olbrzymy przykute podnieśli się z śniegów, na których leżeć mają aż do końca świata [...]

Kto wam podoła, o potomki moje? Coraz dalej pędzicie ku miastu wielkiemu. - Tam czeka na was biesiada puchary pienią się, pełne krwi nieprzyjaciół. - [...]

Miasto, miasto na siedmiu wzgórzach pali się pożarem - [s. 569-570]

Równocześnie i u barbarzyńców obserwujemy symptomy zepsucia: to oni najchętniej będą przysięgać wierność Irydionowi [s. 652-653], ale to także oni pierwsi złamią przysięgi. Ich dowódca Alboin donosi Irydionowi o poddaniu się wszystkich Cherusków, po czym oświadcza:

Chleb mój woła mnie w inną stronę. - [.,.] Cezar głowę twoją puścił na targ mieczom naszym.

i iii

Następnie konsekwentnie dobywa miecza przeciwko swemu wodzowi. Tak jak chrześcijanie utracili w dramacie pierwotną jedność i czystość, tak barbarzyńcy tracą cechy rycerskie: wierność przywódcy i przysiędze, nieugiętość i niezależność. Odtąd to chleb jest ich panem — mogą sprzedać wodza zwycięskiemu cezarowi. I znowu -dzieje się to wszystko przed wędrówką ludów i triumfem barbarzyńców nad Rzymem, który ma się stać początkiem nowego świata.

Także barbarzyńców dotyczy wreszcie groźba regresu. Masynissa wieszczy, że „u stóp'’ Chrystusa „zdziecinnieją męże Północy i On drugi raz ubóstwi Romę przed narodami świata” [s. 717-718]. Czy ten proces właśnie się nie zaczął? Nawróceni barbarzyńcy już odrzucają dawne, rycerskie zwyczaje „mężów” i przechodzą na służbę Rzymu...

4.

Ze względu na dominację motywów apokaliptycznych należałoby, zgodnie z koncepcją Jurija Łotmana, włączyć Irydiona do:

[...] grupy przekazów o zaznaczonym nacechowaniu „końca” przy jednoczesnym niezaznacze-niu kategorii „początku”. Takie są najczęściej teksty eschatologiczne. [...] Pojęcie „końca” nie zawsze oznacza tragiczne zakończenie jako podstawę danego modelu świata: można przytoczyć liczne systemy ideowe o „szczęśliwym" zakończeniu budowanego modelu świata. [...] Systemom o zaznaczonym początku i niczaznaczonym (albo słabo zaznaczonym) końcu odpowiadają w tej odmianie wszystkie przekazy o „złotym wieku” rozumianym jako punkt wyjścia historii ludzkości, natomiast systemom o zaznaczonym końcu przeniesienie chwili osiągnięcia harmonii na koniec ruchu historycznego. [...] Struktury o zaznaczonym końcu odpo-