Niepróżnujące próżnowanie Wespazjana Kochowskiego warsztat i poetyka 5

o

/Ib

TWÓRCZOŚĆ WESPAZJANA KOCHOWSKIEGO

OGÓLNE SPOJRZENIE-NA TWÓRCZOŚĆ: ,W twórczości Wespazjana Kochanowskiego można wyróżnić trzy nurty tematyczne: Gbyczajo^,(polityćziW)i(nlozoficzno-religiiny/)Przemawiała mu do wyobraźni i niefrasobliść poezji opiewającej urodę życia, ifesnbl!wośS~poeiów metafizycznych, tworzy autoportret na wzór szlacheckiegojpoety-prostakil ale nie wyrzeka się też wzoru osobowego^uczonego-artyst^ raz wiec mówi rażąco prymitywnym językiem, to znów kunsztownymi figurami stylistycznymi. Bywa prawomyśbiyin krzewicielem wiary, wzorem dewocji i katolickiej zagorzałości, Dy w innycn wierszach wygłaszać sądy wysoce podejrzane czy po prostu - z punktu widzenia polityki Kościoła - niebezpieczne.

Nie dało sie dotąd odtworzyć dokładnej chronologii twórczości. Pierwotnie sprzeczne nurty myśli i kultury barokowej w tym okresie tworzą dziwnie przystosowaną jedność dewocji i fiywolności, prostoty i przepychu i ten klimat czasu silnie zaważył na postawie twórczej Kochowskiego. Jego program poetycki kształtował się nie w uczonych i literackich ośrodkach, lecz formował się przez całe lata w przeciętnym środowisku szlacheckim. Nie miał mistrza,

IzłArj r

J

»-tCVT-n A rrłLi r

HrpACTtiUwanin -u/łacnPCTO \wr1v711 Ipr*^ rtr7pimowa} nn nmchi nnmt/cKr rATm/nb    7orAtimr

r,    --o-    --’---- r—-J-----r“    — _rw—• j ----—

polskich iak i łacińskich, miedzy innymi: Horacego, Marcjalisą Sarbiewskiego, Jana Koclianowskiego, Keja, l. TassaT" S. Twardowskiego, sięgał do Pisma Swiętego~~So średniowiecznej poezji religijnej i do folkloru.

W pierwszym okresie twórczości Kochowski wyraźnie odróżniał trzy funkcje poety. Winien on być

1    -    y Junkcje ,    .

krzewicielem wiary/i to jest powołanie najwyższe .Oprócz tego poeta winien być (obserwatorem dziejów człowieka twórcą wzorów osobowych.)

TEMATYKA RELIGIJNA:    Twórczość religijna jest najwyższym powołaniem poety i adresowana

zostaje do wszystkich, ona jest także centralnym punktem~odniesienia dla pozostałych dziedzin twórczości, a więc ■określa dopuszczalne granice uprawiania poezji jako świeckiej zabawy. Twórczość poetycką traktował jako spłacanie długu, wypełnianie ślubów, rgalizację chrześcijańskiego powołania. Znaczną liczbę pieśni religijnych (głównie maryjnych) odnajdujemy w CNiepróżnujgcytt} próżnowaniu^) zbiorze podzielonym na „liryka” i epigramata”. Liryka religijna ukazuje nam poetę głęboko wierzącego, który bezpośrednio ujawnia swe przeżycia. Kochowski przyjmował pogląd, iżtąkTtwórczy jest dziełem transcendentnym^ sztuka nie jest dziełem rzemiosła, lecz szczególnej W łaski Boga, rezultatem oświecenia umysłu! Zgodnie z tym założeniem, kiedy poeta podejmuje złożoną tematykę u^ligijną czy historiozoficzną, zwraca się do Boga o natchnienie. W programowym wierszu „Ofiarowanie poesim polskiej Najświętszej Pannie Maryje}” autor rezygnuje z patronatu muz na rzecz Maryi - ona ma być jego duchową

y

■y m

przewodniczką i dawczynią talentu poetyckiego. . Analogiczna postawa jest zawarta w liryku „ Votum do tejże Matki bez zmazy”. Maryja w utworach Kochowskiego jest opiekunką jego twórczości i źródłem natchnienia, jego osobistym wspomożeniem w konkretnych sytuacjach życiowych, czci autor jej wizerunKTw znanych sanktuariach, Maryja jest wreszcie Królowa Polski. Matka Boska „nie da zginąć Sarmatom na wieki”, jest bowiem uczczona tytułem królewskim. To przeświadczenie o szczególnej opiece Maryi nad Rzeczpospolitą znalazło najdobitniejszy wyraz w wierszu na jej wizerunek w Studziannej. Powstał on w obliczu zagrożenia tureckiego. Ten szczególny kult Marii - na zasadzie pars pro toto - określa religię katolicką i wyraża przeświadczenie twórców barokowych, że najwyższym .zadaniem poezji jest krzewienie wiary.

)Kult maryjny tak charakterystyczny dla pobożności Kochowskiego wiązał się z jego biografią, pto bowiem, jak pisze w jednym z liryków („Dzięka powinn a Pr zen ajs więtszej Pannie i Matce Maryjej za wyratowanie ze złej toni”), gdy tonął w Pilicy w połowie lat 60., po westchnieniu do Matki Boskiej został cudownie ocalony. Odtąd też ślubował wielbić „dobroć tej Królewnej””

W roku 1668 ukazał się „Różaniec Najświętszej Panny Maryjej według zwyczaju kaznodziejskiego rytmem polskim wyrażony”, struktura nawiązujący do modlitwy różańcowej. Poeta rozważał tu koleinę tajemnice. skupiając uwagę przede wszystkim na części bolesnej i wpisując modlitewną medytację w manifabulame scenki oparte na ewangelicznych przekazach. Kompozycja poematu wzorowana jest na układzie modlitwy różańcowej, w kolejnych częściach cyklu rozbitego na zwrotki-paciorki dokonywana jest anaiiza religijnej radości, cierpienia i chwały. Stylistyka poematu utrzymana jest w tradycji hymnicznej, niekiedy tylko rozluźnia poeta powściągliwość języka, by zbudować barokowy znak dziwności („[Maria] Pokarm karmi, źrzódło poi / Żywot żywi, szatę stroi.”) lub narzuci sarmacki ton modlitwie, kiedy powie: osiągnąć „regestr wiecznej metryki”, tzn. zbawienie wieczne. Przy opisie męki i cierpienia Kochowski wyraźnie unika metaforyki naturalistycznej, korzysta chętnie z narracji czasownikowej, z uszlachetniającego porównania, zamiast fizjologicznej analizy zadawania bólu odwołuje się do skojarzeń malarskich, przywołuje portret umęczonego. W rezultacie więc na plan pierwszy części „bolesnej” wysuwa się nie .pokutnicza refleksja, lecz rozważanie o niezłomności bohatera i godności człowieka.

Najobszerniejszym zbiorem religijnym Wespazjana z Kochowa jest jednak „Ogródpanieński pod sznur Pisma Świętego... kwiatami tytułów Matki Boskiej wysadzony...” (powstał 1679, wydany 1681). Dzieło obejmuje (jjMO (!) epigramatów^odzielonych wedle odgórnie założonego schematu. Krótkość utworów skłania do stosowania elipsy, paradoksu i konceptu; błysk talentu polegać tu musiał na dbałości o ekonomię poetyckiego słowa i szukaniu efektów zaskakujących odbiorcę. Uwagę zwraca jego fOgroduł kompozycja, rządzona ścisłym matematycznym wyliczeniem i trzymająca się jako zasady obrazotwórczej schematu uprawnego ogrodu podzielonego na równe, dokładnie wymierzone kwatery. Grządki tworzą idealną figurę kwadratu: jest 16 „kwater” (4x4), w każdej z nich