Niepróżnujące próżnowanie Wespazjana Kochowskiego warsztat i poetyka 7

Obserwacja zawirowań politycznych, klęsk militarnych w czasie „potopu” czy magnackiej prywaty wpłynęły na poglądy polityczno-społeczne Kochowskiego Dostrzegamy bowiem w „Niepróinującym próżnowaniu” pogłębiający się pesymizm_autora, który opisuje powolny upadek ojczyzny.

Wydarzenia opisane w „Niepróinującym próżnowaniu” układają się w jednolity ciąg chronologiczny. Rola materii historycznej w konstrukcji zbioru znacznie wykracza poza to, do czego przyzwyczaili odbiorców poprzednicy Kochowskiego (np. J. Kochanowski). Warto zwrócić uwagę na pewien paradoks: oto twórca, któremu - w przeciwieństwie do mistrza czarnoleskiego - udało się powtórzyć Horacjański schemat czterech ksiąg ód i jednej epodów, nie naśladował wiernie rzymskiego wzorca jeśli idzie o charakter i tonację utworów. Powodowany instyktem historyka, wprowadził do zbioru zasadniczo lirycznego, achronologicznego. uporządkowanie właściwe. epice i historiografii. Rozwinięta świadomość literacka z pewnością pozwoliła mu dostrzec tę niekonsekwencję, a zamiłowania historyczne odciągnęły' go od twórczości poetyckiej ku „Rocznikom”.

PRÓBY EPICKIE: Próbą przełamania pogłębiającego się zwątpienia okazała się nie do końca udana próba epicka „Dzieło Boskie albo pieśni Wiednia wybawionego i inszych transakcyjej wojny tureckiej w 1.1683 szczęśliwie rozpoczętej” (1684), nawiązująca do „Jerozolimy wyzwolonej”-lassa. Kochowski nie posiadał jednak talentu epickiego, co najwyraźniej widać w scenach batalistycznych. Całą scenę kulminacyjnego starcia wojsk Sobieskiego z Turkami autor zamknął w zaledwie kilkudziesięciu wersach. Odnosi się wrażenie, jakby opowieść snuł nie rasowy narrator epopei, lecz sztabowiec obserwujący akcję z góiy. Owo spojrzenie z wysoka i z oddali sprawia, że akcji brak dynamiki, ruchu, postaci pozostających w pamięci. Kochowskiemu najwyraźniej brakło talentu narracyjnego albo może jego wyobrażenie o relacjonowaniu historii zbyt silnie uwarunkowane było doświadczeniami annalisty.

DZIEŁA KRONIKARSKIE: W 1683 r. Kochowskiego obdarzono funkcją i tytułem ..uprzywilejowanego historiografa królewskiego”. Piastowanie stanowiska zaowocowało wybitnym łacińskojęzycznym dziełem kronikarskim „Ańnalium Pdtoniae ab obitu Madislai Climacter I-III”, drukowanym w kolejnych częściach w latach 1683, 1688, 1698. „ClimacterW”, obejmujący dzieje panowania Korybuta Wiśniowieckiego, nie ujrzał światła dziennego za życia historiografa (wydany w 1853)£Pierwsz3 część „Roczników” datowana jest na 2 lutego 1683 r., obejmuje lata 1648-54. Kochowski był historykiem współczesności. Ponadto miał do dyspozycji prace innych historyków, liczne pisane świadectwa świeżej przeszłości oraz ustne relacje świadków. Rocznikarski sposób traktowania tematifbył jak najbardziej stosowny w podobnym przedsięwzięciu, pomagał utrzymać wrażenie żywej narracji. Atrakcyjności przydają jej również liczne anegdoty, których obecność skłania do myślenia o Kochowskim jako o „pamiętnikarzu w zakresie dziejów narodowych”. Ten styl dzięjopisarskiej relacji zderzał się w „Rocznikach” ze spoistą konstrukcją historiozoficzną, każącą dostrzegać w dziejach rytmiczna powtarzalność: oto co 7 lat i co 7 wietcow następuje paroksyzm historyczny, zburzenie dotychczasowego ładu. Przełom me musi być niebezpieczny, może mieć także pozytywny charakter, ale okres objęty narracja w dziele Kochowskiego to czas .klęsk, wojen j nieszczęść, toteż tenor opowieści jest raczej pesymistyczny. Relacja zaczyna się/od śmierci Władysława IV Wazy j4 b48j, co jest pierwszym sygnałem nadchodzących klęsk. Podobnie jak w „Psalmodii” Kochowski podporządkował tu .interpretację zdarzeń historycznych wykładni religijnej. Również zatem i w tym przekazie, choć z drugiej strony bardzo wartościowym dla poznania historii czasów Jana Kazimierza i jego następcy, odnajdujemy elementy barokowego mesjanizmu. Koncepcja „kłimakterów”, czyli lat przełomowych (wywodząca się z teorii astronomiczno-astrologicznych) podbudowana został równie dawną obserwacją dotyczącą życia ludzkiego: już od starożytności dzielono wiek człowieka na okresy siedmioletnie.

PRZYWIĄZANIE DO OJCZYZNY: Programową deklaracją przywiązania do ojczyzny jest utwór ”Gniazdo ojczyste”. Celem poety jest wyrażenie dumy szlachcica ubogiego, ale wywodzącego się z pradawnej rodziny. Siedziba utrzymywana przez wiele pokoleń w jednym ręku była w ideologii ziemiańskiej motywem ważnym, pozwalającym na stawianie siebie bez kompleksów na równi z największymi magnatami. Ileż w tej deklaracji godności, jak naturalnie brzmi duma z ,-klejnotu urodzenia”! Nadzieję na wzrost zamożności pokłada autor w „mocnym Bogu” i „pracowitej cnocie”.

® Wyprowadzka z rodowego gniazda, jakim był Gaj, do Goleniów w Krakowskiem powodowała ból w sercu Wespazjana. Jego ślady utrwalił autor w „Rozjeznym pożegnaniu z ojczystym Gajem” datowanym 19 maja 1663 r. Utwór jest klasyczną waletą, wierszem na pożegnanie. Adresatem wiersza uczynił autor Gaj, powtarzając wiele motywów omówionego wyżej „Gniazda ojczystego”: stamż¥tność_rodu. skromny stan posiadania ziemianina. Gaj kojarzy się z dzieciństwem, obcowaniem z przyrodą oraz tradycją rodzinną, dlatego też pożegnanie jest tak czułe. Dzięki „Rozjeznemu pożegnaniu” Gaj znalazł się wśród uwiecznionych poetycko „ziemiańskich rajów” - w towarzystwie Czarnolasu, Łużnej. Miejsca te otacza mgiełka sentymentu, wspomnienie przeżytego szczęścia, są one na ogół Boskim darem, utrzymywanym w harmonii dzięki cnocie właścicielu POEZJA ZIEMIAŃSKA:

® Analogia Kochanowski-Kochowski znajduje potwierdzenie w podobieństwie motywów u obu twórców, a także w sformułowaniach przejmowanych przez autora ,Niepróżnującego próżnowania” wprost z poezji czarnoleskiej. Ważniejsze jednak od nich są zapożyczenia strukturalne: gdy np. Kochowski pisał treny na śmierć brata Sewryna w sposób niemal naturalny narzucały się jako analogia „Treny” mistrza Jana;)gdy parafrazował psalmy w kilku utworach z Liryków i oczywiście w „Psalmodii polskiej”, również musiał się odnieść - choćby polemicznie - do ^Psałterza Dawidowego” Kochanowskiego.    ~

^ \VoD \Ą