P1040411

UWAGI ARCHEOLOGA DO HISTORII ŚREDNIOWIECZNEJ KAMIENICY GDAŃSKIEJ

251

Dość mechaniczne rozdzielanie kompetencji badawczych pomiędzy architektów i historyków sztuki zajmujących się budynkami murowanymi, a archeologów zajmujących się resztą - w tym i konstrukcjami drewnianymi - sprawia, że pojawienie się ceglanego domu miejskiego traktowane jest jako przełom. Tymczasem przejście pomiędzy zabudową drewnianą i murowaną było nic tyle przełomem, co długotrwałym okresem współistnienia kamienic, domów szkieletowych i drewniano-murowanych hybryd, w którym to okresie trwał proces stopniowego zastępowania drewna cegłą. Problem w tym, że przebudowując obiekty murowane w miarę możności wykorzystywano starsze ich partie, natomiast po zastąpionych murem elementach szkieletowych rzadko pozostaje jakikolwiek ślad. Nawet jeśli badania architektoniczne wykażą wielofazowość takiego obiektu, to i tak jest on postrzegany jako zawsze wyłącznie murowany. Dochodzi do wypaczenia obrazu poprzez niedostrzeganie istotnej i długotrwałej niekiedy fazy i do nieprawdziwego wrażenia, że przejście od zabudowy drewnianej do murowanej było przełomem.

Z kolei zapominanie o tym, żc istniejące kamienice podlegały nieustannym przemianom, podobnie jak stałym przemianom ulegało ich otoczenie, nie pozwala prawidłowo odpowiedzieć nawet na proste pytanie, czy murowany dom średniowieczny był podpiwniczony.

Najstarsze kamienice stawiano na poziomie gruntu, bądź też ich najniższą kondygnację zagłębiano w ziemi w stopniu tak niewielkim, że w żaden sposób nie można jej nazwać piwnicą. Jednak z czasem poziom otaczającego dom terenu podnosił się i proces ten był wprost proporcjonalny do intensywności jego zagospodarowania. We Wrocławiu w ciągu XIII i 1 połowie XIV w. poziom terenu podniósł się o 3 m, partery wznoszonych w tym czasie kamienic znalazły się całkowicie pod ziemią, w związku z czym stwierdzony w badaniach fakt przebudowy wysokościowej budynku stał się przesłanką do określania jego chronologii na czas przed połową XIV w. (Chorowska M. 1994, s. 6). W Gdańsku wnętrze wzniesionej pod koniec XV wieku kamienicy Szklary 3 zagłębione było na około 1.15 m, kiedy jednak w połowie następnego stulecia stawiano tylną ścianę sąsiedniego budynku nr 4, głębokość (a wzrosła już do około 1.70 m.

Niezależnie od stopnia zagłębienia przyziemi w ziemi, bardzo długo nie pełniły one funkcji jakie dziś przypisuje się określeniu piwnica, bardziej pasuje do nich nazwa sutereny. Bardzo częste są pozostałości znajdujących się tu urządzeń ogniowych. Początkowo były to proste paleniska, układane z cegieł na poziomie gruntu w przedniej części domu, jakie odsłonięto w kamienicy Powroźnicza 6 i w sąsiedniej kamienicy nr 7. Później jednak pojawiają się masywne konstrukcje w jednym z tylnych narożników. Mają zwykle postać podłużnej ceglanej kolebki opartej z jednej strony na kamiennym fundamencie, z drugiej o ścianę boczną. Bywają przewiązane z murowaną ścianą tylną, wstawianą wtórnie w stosunku do ścian bocznych. Konstrukcje te zachowane są szczątkowo, w okresie nowożytnym rozbierano je do poziomu układanych wówczas w piwnicach ceglanych i kamiennych posadzek, wydaje się jednak, że można je interpretować jako dolną część trzonów kuchennych. Szczególnie interesujące są pozostałości zbudowanego na planie czworokąta fundamentu, przewiązanego z tylną ścianą kamienicy Świętojańska 8. Odmiennie od wcześniej wspomnianych, konstrukcja usytuowana jest na osi budynku i - jak świadczą o tym pozostałości łęku zachowane jedynie w ścianie tylnej - mogła być wyprowadzona na poziom drugiej kondygnacji. Ślady parokrotnego przenoszenia urządzeń ogniowych zachowały się w kamienicy Szklary 4. W tylnej części lica wzniesionego na przełomie XIV i XV wieku muru, który jest jej najstarszym elementem, widoczne są gniazda na końce prostopadłych belek. Mogły one tworzyć konstrukcję okapu nad niskim paleniskiem. Kiedy w XV wieku mur nadbudowywano, palenisko przeniesiono do części frontowej. W nowej partii muru wykonano przewody dyniowe usytuowane symetrycznie po obu stronach muru, a więc jednocześnie dla obu sąsiadów, mieszkańców