papa134

Krzysztof Obremski Sarmacki mesjanizm

tym”, „spełnieniem powinności najmilszej Bogu i ludziom’’⁸. Przynajmniej część tajemnic łączących człowieka i świat z ich Stwórcą rozjaśnia teologia historii, a szczególnie historii starotestamentowego narodu wybranego, w którym Frycz - podobnie jak inni - widzi pre-figurę poszczególnych chrześcijańskich narodów. Ta świadomość ciągłości „historii wobec Boga” prowadzi do sformułowania licznych analogii, z których z czasem wyłoni się Nowy Izrael:

-    „[...] ów testament Boga nieśmiertelnego, to jest dziedzictwo, zostało przeniesione do innych narodów, a odebrane Żydom, którym było przyobiecane’’⁹

-    „Bóg w najtajniejszym jakimś swoim zamyśle usadzał na granicach tak innym narodom jak i nam wrogich sąsiadów [...] niegdyś zmieszał swój wybrany naród w Ziemi Obiecanej”¹⁰

-    „I jeżeli Bóg nazywa Nabuchodonozora sługą swym, za którego sprawą miał porazić Żydów, to czy nie nazwie sługą swym Turka, za którego sprawą pokarał Węgrów [...] Jeśli my sami ich [grzechów swego ludu - K. O.] nie ukarzemy, nadejdzie Turek, najemnik Boga żywego [...] by nie inaczej nas pokarać (jakaż mnie groza bierze, gdy to mówię), jak pokarał Węgrów, naszych sąsiadów”¹¹

-    „Ileż to razy był ów naród [żydowski - K. O.] zwyciężony, zmuszony do haraczów, rozpraszany, pędzony w niewolę. Przeto my również będziemy zabijani i gnani w niewolę i utracimy nasze siedziby, jeśli nie będziemy zachowywać boskich przykazań”¹²

-    „Jeśli On [Bóg - K. O.] na nas nie spojrzy, musi upaść ta Rzeczpospolita, ponieważ sama tego chce”¹³.

Modrzewski niczym starotestamentowy prorok nawołuje do o-pamiętania i naprawy tak człowieka jak i państwa. Jego pisma przekonywająco świadczą, że teologia historii jako podłoże sarmackiego mesjanizmu łączyła ówczesną elitę intelektualną i szlachecki naród. W swojej walce z prawem o okupie Modrzewski wobec argumentacji konserwatywno-tradycjonalistycznej przejawia wyraźną wrogość wobec praw ustanowionych przez przodków („Niemądre pomysły naszych przodków przekładamy ciągle nad Boże postanowienia”)¹⁴. To jakże anty-sarmackie odrzucenie odziedziczonych praw uzasadnia między innymi jakże sarmackim umiłowaniem wolności przeciwstawionej tyranii: „podoba im [obrońcom prawa o okupie - K. O.] się to, co mówi tyrania”¹⁵.

Przed drugą połową XVII stulecia, a więc przed czasem największego zagrożenia turecką potęgą, starotestamentowy Izrael był raczej tylko kwestią wiedzy religijnej i historycznej, aktualizowanej w modlitwach i politycznych sporach. Na przykład historia Dawida i Natana służyła jako argument w sporach o stosunek władzy królewskiej i duchownej. Znamienne są także słowa z Votum Filopolitesa Pra-wdzickiego:

Wspomnicież sobie, jak Bóg Izraelity

Doświadczał, lecz odnieśli tryumf znamienity;

Tak i wy, jeśli w tym trwać statecznie będziecie,

Przedsięwzięcia wesoły koniec odniesiecie¹⁶.

Tak Stary jak i Nowy Izrael to nie tylko materia określona przeżyciem religijnym, to także bardzo konkretny byt polityczny, stale zagrożony wojnami z wrogimi sąsiadami i dlatego również niezmiennie wymagający wewnętrznego porządku. Ufność w Bożą opiekę nad Koroną Polską rodzi się jako konsekwencja pojednania z Bogiem-Panem Historii.

Rzeczpospolita Nowym Izraelem? Pytanie to i twierdząca nań odpowiedź pozostają kwestią, której nie można zamknąć wyjaśnieniem przywołującym religijną mentalność szlacheckich rzesz. Wszak nawet Jan III, który zdecydowanie przerasta większość swoich poddanych i także jako homo regiosus przewyższa to, co wówczas ogólne czy przeciętne, poddaje się wspólnej presji wiary i geopolityki: „Można mię teraz nazwać Mojżeszem - pisze do Marysieńki w drodze spod Wiednia - bo tak właśnie to wojsko z tych miejsc wyprowadzam, jak on kiedyś lud boski”¹⁷. Sarmacki mesjanizm jest nie tylko faktem historycznym, poddającym się próbom racjonalizacji. Jako fakt ukryty we „wnętrzu” sarmackiej odmiany chrześcijańskiej wiary pozostaje niewzruszony wobec wątpliwości i nawet zdziwienia: dlaczego Pan Historii miałby wybrać właśnie naród sarmacki? Czy istotnie naród ów może widzieć w sobie nowy naród wybrany, skoro ta-

127