Potkowski (1)

niem do tej oczekiwanej zmiany miały być surowe praktyki ascetyczne, posty i wstrzemięźliwość płciowa.

Grono jego uczniów, wędrownych proroków, spopularyzowało szybko monta-nizm w Azji Mniejszej i europejskich częściach cesarswa. Na zachodzie najwybitniejszym przedstawicielem tego ruchu był Tertulian. Biskupi próbowali za pomocą egzorcyzmów opanować ten ruch i poskromić gorliwych proroków. Środki te nie dały jednak większego rezultatu, podobnie jak dyskusje synodalne i polemika literacka z montanistami. Około 200 roku całe gminy należały do tego ruchu. Niedługo potem montaniści zostali wydaleni ze wspólnot chrześcijańskich. Utworzyli więc odrębne gminy z własnymi przełożonymi i praktykami kultowymi. Ekspansję ich zahamowały prześladowania władz państwowych za czasów cesarza Konstantyna Wielkiego. Przetrwali oni jeszcze do V wieku i walczył z nimi Augustyn.

Montanizm, akcentujący koncepcje chiliastyczne i uznający możliwość bezpośredniego oddziaływania Ducha świętego na wszystkich wiernych, podważał wyjątkową pozycję kapłanów i zagrażał kształtującej się wówczas hierarchicznej organizacji gmin chrześcijańskich. W rezultacie więc przyśpieszył wykrystalizowanie się monarchicznego episkopatu. Pojawienie się na miejscu przełożonego gminy biskupa, czerpiącego swój autorytet religijny z urzędu (zasada sukcesji apostolskiej), wykluczenie zaś „nawiedzonych Duchem świętym” zamieniło pierwotną, czysto religijną grupę w zamkniętą ramami prawnymi społeczność. Przynależność do tej społeczności decydowała o ortodoksji i zbawieniu.

Od końca II wieku coraz bardziej absorbowały gminy chrześcijańskie spory doktrynalne. W ogniu tych sporów dochodziło do wykrystalizowania się dogmatów kościelnych, ale także do ustalenia - na wielkich soborach IV i V wieku - jedności kościoła państwowego, podległego cesarzowi i chronionego opieką władzy państwowej. Najwięcej miejsca w owych polemikach doktrynalnych zajmowały problemy chrystologiczno-trynitarskie. Właśnie w końcu II wieku pojawiła się doktryna monarchianów uznająca w Chrystusie tylko człowieka wybranego przez Boga. Wyznawał ją potępiony około 190 roku w Rzymie Teodot Garbarz i Paweł z Samosaty, wyklęty w Antiochii w 268 roku. Zbliżone poglądy reprezentowali Noet ze Smyrny, Prakseasz i Sabełiusz działający około 220 roku w Rzymie.

Nową falę sporów chrystologiczno-trynitarskich w IV wieku wywołało wystąpienie kapłana aleksandryjskiego Ariusza. Dla oczyszczenia doktryny chrześcijańskiej z wpływów politeizmu domagał się on hierarchizacji osób Trójcy świętej, negował boskość Chrystusa, uważając go za stworzonego przez Boga człowieka, który z racji swej doskonałości moralnej wyniesiony został do godności boskiej. Poglądy te wywołały wielkie poruszenie w chrześcijańskich gminach Egiptu i Bliskiego Wschodu. Ariusz został potępiony przez biskupa Aleksandrii i pozbawiony urzędu kapłańskiego, uzyskał jednak poparcie wielu biskupów Palestyny, Syrii i Azji Mniejszej. Spór kościelny zaczął przekształcać się stopniowo w walkę o charakterze społecznym i politycznym. Cesarza Konstantyna, zainteresowanego

604