SCX 3200 140511192905

nie wymogów stawianych organom pod względem lekkości gry skłoniło konstruktorów do poczynienia zmian w trakturze gry. W ten sposób powstał w I połowie XIX wieku pneumatyczno--mechaniczny mechanizm zwany od nazwiska wynalazcy dźwignią Barkera. W drugiej połowie XIX wieku wynaleziono wiele systemów traktury opartych na zasadzie działania przekaźników pneumatycznych, elektropneumatycznych i elektrycznych. Przy pomocy nowych systemów możliwe było budowanie organów, w których opór klawiatury (tzw. ciężar gry) był niezależny od wielkości instrumentu. Na podobnych zasadach została zmodyfikowana traktura rejestrowa. Wprowadzenie traktury elektrycznej i elektropneumatycznej pozwoliło także na skonstruowanie tzw. wolnostojącego i możliwego do przesuwania stołu gry. Przy zastosowaniu fabrycznych metod rozpoczęto produkcję standardowych elementów do traktur pneumatycznych i elektrycznych, w wyniku czego możliwe stało się wytwarzanie organów na skalę przedtem niespotykaną.

Niezależnie od wszelkich nowatorskich prądów w dziedzinie taktury gry rozwijało się w XIX wieku również budownictwo organów oparte na tradycyjnej trakturze mechanicznej, zmodyfikowanej częściowo przez wprowadzenie wynalezionej w trzydziestych latach XIX wieku dźwigni Barkera. Do tego kierunku należeli najwybitniejsi organmistrzowie — Aristide Cavaille-Coll we Francji, Friedrich Ladegast, Wilhelm Furtwangler, Eberhard Friedrich Walcker w Niemczech. O jakości wytwarzanych przez nich organów świadczy fakt, że wiele z nich przetrwało do dziś dnia, pełniąc swoją funkcje ponad 100 lat. Niektóre z nich spełniły wielką rolę w dziejach muzyki organowej. Przykładowo można wskazać organy Cavaille-Colla z kościoła St. Sulpice w Paryżu, Ladegasta z katedry w Merseburgu, Walckera z katedry w Rydze. Wymienione organy traktowane były również w czasie ich powstania jako najwybitniejsze dzieła kunsztu organmistrzowskiego. Organy z innymi systemami traktury charakteryzowały się mniejszą precyzją i trwałością — po początkowej euforii, wywołanej oferowanymi przez pneumatykę i elektrykę możliwościami nastąpił w dwudziestych latach naszego wieku ogólny powrót do traktury mechanicznej. Współczesne organy w wykonaniu znaczących firm wyposażone są wyłącznie w mechaniczną trakturę gry.

a)    Traktura mechaniczna gry — jej elementami są cięgla (abstrakty), kątowniki, wałki obrotowe, popychacze. Zadaniem traktury jest przeniesienie ruchu klawisza na wentyl znajdujący się w wiatrowni. Układ traktury planowany jest różnie, w zależności od wzajemnego usytuowania klawiatur i wiatrowni.

Przy pomocy kątowników i wałków uzyskujemy zmianę kierunku ruchu. Wałki umożliwiają przeniesienie ruchu w kierunku równoległym, co ma fundamentalne znaczenie przy konstrukcji traktury. Kątowniki i wałki połączone są z innymi elementami traktury: cięgłami — abstraktami. Abstrakty wykonane są z cienkich listewek drewnianych, dobieranych starannie pod względem kierunku słojów i wysuszenia. Abstrakty metalowe nie znalazły zastosowania na większą skalę. Popychacze stosuje się w tych przypadkach, kiedy inne rozwiązanie nie jest wygodne — częste zastosowanie znajdują one natomiast w małych organach, w trakturze najprostszego typu.

Rysunki 16 i 17 przedstawiają podstawowe elementy mechanicznej traktury gry.

Rys. 16 przedstawia niektóre formy kątowników oraz sposób zamocowania kątowników w mechaniźmie powodującym zmianę kierunku ruchu pod kątem prostym.

Na rys. 17 widać wałek obrotowy z ramionami oraz zasadę działania mechanizmu wałkowego, przenoszącego poprzez abstrakt (b) ruch wywołany naciśnięciem klawisza (a) na wałek (c) oraz następnie na drugi, równoległy do pierwszego abstrakt.

Rys. 18 przedstawia schemat mechanicznej traktury w dwu-manuałowym stole gry. Oznaczenia: A — mechanizm wałkowy manuału I, B — mechanizm wałkowy manuału II, C — mechanizm wałkowy połączeń pedału z manuałami, D — połączenie manuałów, E — połączenie manuału I z pedałem, F — połączenie manuału II z pedałem, G — wiatrownia manuału I, H — wiatrownia manuału II, J — ława organowa.

Przedstawione na rysunku rozwiązanie traktury mechanicznej jest jednym z wielu możliwych. Traktura projektowana jest w różnych wariantach w zależności od wielkości organów, ilości klawiatur, położenia stołu gry.

b)    Dźwignia Barkera — w roku 1830 angielski budowniczy organów Charles Spackman Barker wynalazł urządzenie, umożliwiające lżejszą grę na organach. Urządzenie to, budowane do

47