Syst Finansowy091

wych nad procesami pieniężnymi, centralizacja decyzji gospodarczych, w tym również dotyczących kształtowania kierunków, wielkości i struktury strumieni pieniężnych, powodowały, że funkcje kasjera ośrodków władzy politycznej i gospodarczej pełnił monobank (Narodowy Bank Polski) ze swoimi oddziałami okręgowymi.

Po drugiej wojnie światowej zerwano ze wspaniałą tradycją polskiej bankowości okresu międzywojennego. W 1938 r. w Polsce obok, uznawanego w Europie za wzorcowy, Banku Polskiego funkcjonowały 3 duże banki państwowe (Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy Bank Rolny oraz Pocztowa Kasa Oszczędności), 27 banków prywatnych w formie spółek akcyjnych, 28 domów bankowych, 19 towarzystw kredytowych, 353 komunalne kasy oszczędności, 975 gminnych kas pożyczkowo-oszczędnościowych oraz 5597 spółdzielni kredytowych (Baka, 1991).

Po krótkim okresie funkcjonowania dwustopniowego systemu bankowego, wraz z ogólną tendencją do centralizacji i biurokratyzacji procesów decyzyjnych, nastąpił długotrwały proces przejmowania kontroli nad zjawiskami pieniężnymi przez NBP, który w rzeczywistości był instytucją podporządkowaną rządowi, a ściślej Ministerstwu Finansów. Istoty tego procesu nie zmieniał fakt działania wyspecjalizowanych banków ogólnokrajowych: Banku Handlowego SA w Warszawie, obsługującego handel zagraniczny, Banku Polska Kasa Opieki SA, zajmującego się operacjami dewizowymi ludności, oraz Banku Gospodarki Żywnościowej, obsługującego rolnictwo. Banki te faktycznie były agendami NBP czy też Ministerstwa Finansów (Wyczański, Gołajewska, 1996).

Podkreślenia wymaga fakt, że występującej, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych, tendencji do decentralizacji systemu kierowania gospodarką nie towarzyszyła zmiana podejścia do roli i funkcji systemu bankowego w rekonstruowanej gospodarce socjalistycznej.

Pewien przełom, choć jak wykazała praktyka bardziej formalny niż realny, nastąpił w wyniku reformy gospodarczej w 1982 r. Zmiana ustawodawstwa bankowego (w ramach szeregu zmian dotyczących zasad funkcjonowania gospodarki i przedsiębiorstw) stworzyła formalnoprawne podstawy uniezależnienia NBP od Ministerstwa Finansów (Prezesa NBP powoływał Sejm na wniosek Premiera; równocześnie Prezes NBP przestał pełnić funkcję Wiceministra Finansów), zwiększenia samodzielności banku centralnego w opracowywaniu i realizacji założeń polityki pieniężno-kredytowej (NBP przedkładał te założenia Sejmowi po rozpatrzeniu przez Radę Ministrów i to Sejm ostatecznie decydował o ich kształcie), a także zakładania nowych banków w formie spółek akcyjnych z udziałem kapitału zagranicznego¹⁴. Niestety, nowe uregulowania nie zaowocowały w praktyce efektami, chociażby w postaci zrębów dwuszczeblowego systemu i nowych stosunków między bankami i podmiotami gospodarczymi. Do 1989 r. powstały jedynie 2 nowe banki (głównie w wyniku decyzji administracyjnych): Bank Rozwoju Eksportu SA i Łódzki Bank Rozwoju. W 1987 r. nastąpiło wydzielenie z NBP banku: Powszechna Kasa Oszczędności — Bank Państwowy. W dalszym ciągu jednak NBP realizo-

¹⁴ Ustawa z 26 lutego 1982 r. — prawo bankowe, Dz. U. 1982, nr 7, poz. 56.