Magazyn63501

►

GEOGRAF JA

331

>►

t

odkrył na wielkiej przestrzeni otwartego oceanu leżącą u brzegów Australj i Tasmanję i daleko od niej na wschód wysuniętą. Nową Zelandję. Australja, oglądana w swojej północnej części przez Portugalczyków już w r. 1601 i nazwana przez nich wówczas „Wielką Jawą“, przez Holendrów zaś niebawem określana nazwą „Nowej Holandji“, w tych warunkach musiała być zatem tylko samotną masą kontynentalną, nie zaś kończyną jakiegoś olbrzymiego lądu południowego, za którą poczytywano nawet wyspę Nową Gwineę. Do wyjaśnienia owych spraw bardzo znacznie przyczynił się korsarz angielski William Dampier, który w dwóch wyprawach w r. 1686 i 1699 opłynął dużą część wybrzeży australijskich.

6. Pierwsze umiejętne badania geograficzne. Rola Akademji Francuskiej, działalność Rosjan, podróże Niebuhra, Cooka, Bruce’a i Mnngo-Parka. Do ostatecznego przecież określenia położenia i rozmiarów kontynentu australijskiego przyszło dopiero w kilkadziesiąt lat potem w związku z wiekopomnemi podróżami Jamesa Cooka. One należą już jednak do innego okresu rozwoju wiedzy i horyzontu geograficznego. Bo gdy do początków, a nawet do połowy wieku XVIII, główną sprężyną zarówno śmiałych podróży w nieznane strony, jak i zbierania wiadomości geograficznych były myśli utylitarne, to teraz duch odkrywczy podporządkowuje się tendencjom umiejętno-badawczym, przy-czem wspaniały niejako wstęp do tej nowej fazy przedsięwzięć geograficznych stanowi era pomiarów, zainicjowana przez Akademję Francuską a patronowana przez znakomitego astronoma i matematyka Jana Dominika Cassiniego. Wtedy to przy pomocy wahadła sekundowego ustalono fakt nabrzmienia ziemi u równika, a spłaszczenia J^ej u biegunów, nauczono się oznaczać długość geograficzną z położenia ciał niebieskich i przy pomocy chronometrów, zwrócono uwagę na zasadnicze prawa meteoro-logji 1 magnetyzmu ziemskiego, przystąpiono do pomiarów triangulacyjnych, zapoznano się z barometrem jako instrumentem, pozwalającym na określanie wysokości, zwrocono uwagę na zachowanie się pionu w sąsiedztwie gór, nadewszystko zaś przystąpiono do żmudnej pracy pogłębiania wiadomości w zakresie flory, fauny, budowy ziemi i t. d. 1 osobliwie to brzmi, że tak pojmowane badania geograficzne bodaj pierwsi, bo już w pierwszej połowie XVIII wieku na terytorjum Syberji przeprowadzają mało dotąd naukowo czynni Rosjanie, coprawda posługując się przy nich nadewszystko pomocą obcych. Witus Bering, Duńczyk w służbie rosyjskiej, opłynął w r. 1728 cały północno-wschodni brzeg Azji, okrążył Kamczatkę, odkrył wyspy Komandorskie i Aleuty, a nadewszystko stwierdził raz jeszcze za Kozakiem Deżmewem, że Azję od Ameryki oddziela szlak morza, który do dnia dzisiejszego nosi nazwę cieśniny Beringa. Wnet potem, bo już w r. 1733, olbrzymim na owe czasy kosztem 400 000 rubli zorganizowano w Rosji t. zw. „Wielką Północną Wyprawę", w której wzięło udział około 600 uczestników, w tern wielu obcych uczonych (Gerhard, Fryderyk Muller, Gmelin, Steller, Delisle i inni). Jedną częścią ekspedycji kierował kapitan Bering, który zginął w czasie jej trwania, drugą zaś Gmelin i Muller. Wyprawa połączona z niesłychanemi trudami dała zdjęcie całego północnego wybrzeża Syberji, olbrzymie dzieło budzące podziw współczesnych, a także przyniosła ogromną masę wiadomości z zakresu geograf j i i przyrody. Z Rosjan odznaczył się wówczas szczególnie S. P. Kraszeninnikow, który przebył na Kamczatce lat 12 1 opisał ją dokładnie. Kontynuacją owych prac badawczych w północnej Azji była nowa wyprawa rosyjska w r. 1768, na której czele stanął niemiecki uczony Piotr Pallas. Jego zarys geografji Syberji był na owe czasy dziełem wręcz klasycznem, szczególnie w zakresie klimatologji, flory i fauny.

Do przedsięwzięć geograficzno-badaw-czych starannie przygotowanych należała w wieku XVIII także ekspedycja dla poznania Arabji, podjęta przez Duńczyka Carsten Niebuhra w latach 1761—1767. Ale choć przyniosła ona obfity plon naukowy, co do znaczenia nie może się mierzyć z prawie współczesnemi wyprawami Anglika Jamesa Cooka, który swoją wspaniałą działalnością niejako zamknął żeglarski okres poznawania oblicza ziemi. Wszystkie późniejsze podróże morskie były już tylko dopełnieniem tego, co zdziałał ten zasłużony żeglarz, aczkolwiek tych wypraw, choćby tylko na odcinku czasu między latami 1768 a 1872, t. j. między Cookiem a głośną po drożą badawczą angielskiego statku „Chal-lenger’a“, było aż 75, głównie angielskich, rosyjskich i francuskich. W pierwszej czteroletniej podróży, z której Cook powrócił

A