Magazyn64101

337

GEOGRAF JA

skim. Z innych polskich podróżników piękną kartę zdobyli sobie Józef Kowalewski, badacz kraju oraz języka Burjatów i Mongołów, a około lat czterdziestych XIX w. profesor literatury mongolskiej na uniwersytecie kazańskim; Aleksander Czekanowski, geolog, astronom i geograf czynny w latach siedemdziesiątych w Mongoł j i, na obszarach nad Bajkałem, nad Dolną Tunguską, Olene-kiem oraz przy ujściu Leny i Jany; Jan Czerski (f 1892), autodydakt a mimo to znakomity uczony, który położył podwaliny pod paleontologję Syberji; Wacław Sieroszewski, badacz życia Jakutów i Ainosów; Bronisław Piłsudski, etnograf wschodniego Sybiru; Karol Bogdanowicz, obecnie profesor geologji w Akademji Górniczej w Krakowie, badacz Kuen-Lunu, okręgu Akmo-lińskiego na Syberji, półwyspu Czukotskie-go oraz wybrzeży Kamczatki i morza Ochockiego; Bronisław Grąbczewski (1855 do 1926), wojskowy rosyjski, wybitny znawca Pamiru, Hindukuszu, gór Kaszgar-skich i Kafirystanu, który w podróżach po tych stronach przebył około 12000 km; pułkownik Leon Barszczewski (f 1910), badacz Afganistanu, Buchary i Pamiru; generał Józef Chodźko (1800—1881), geodeta, który położył podwaliny pod trian-gulację Kaukazu i okolic przyległych.

Anglicy prace badawcze w dziedzinie geografji prowadzili nadewszystko w In-djach, choć wnikali także na obszary sąsiednie, gdy zaś sprawiało im to szczególniejszą trudność, posługiwali się t. zw. pundytami, t. j. Hindusami, przygotowanymi do badań naukowych. Tak działo się np. w Tybecie, dopóki silny oddział wojska angielskiego nie przedarł się w r. 1904 przez Himalaje i nie zajął stołecznej Lhas-^sy- przebywając tam aż do podpisania traktatu anglo-tybetańskiego. Ogromne znaczenie dla pogłębienia wiedzy geograficznej w odniesieniu do południowej Azji miały pomiary topograficzne, rozpoczęte w In-djach w r. 1802 przez W. Lambtona, a ukończone w r 1843 przez G. Everesta. Z innych przedsięwzięć geograficznych zasługują na wymienienie nadewszystko dokonana w latach 1835—37 wyprawa pułkownika F. R- Chesnej’a (która zbadała północną Syrję oraz dorzecze Eufratu i Tygrysu), z indywidualnych zaś wyczynów podróże po Arabji kapitana G. F. Sadliera (i8i9r.), W. G. Palgrave’go (1862) i C. M. Doughty’ego (1875—78). Po Persji i Me-zopotamji podróżował wiele konsul Henryk Rowllson, inicjator badań nad pismem kii -nowem, po Syjamie James Mac Carthy, po Kaukazie Douglas Freschfield (1868), w Himalajach zaś i Pamirze czynni byli bracia Schlagintweit (1854—1857), z których Adolf zginął, zamordowany na jednej z takich wypraw w Kaszgarji. Najwięcej ofiar i trudu pochłonęło przecież poznanie najwyższych partyj Himalajów.

Z Francuzów, którzy w swoich podróżach badawczych ograniczali się przeważnie do południowo-wschodniej części kontynentu azjatyckiego, obok pioniera prac na tern polu Doudarta de Lagree, wybija się bohaterska postać Francisa Garnier’a, ściętego przez powstańców chińskich w r. 1873. Wielkie również zasługi około głębszego poznania Indochin położył August Pavie.

Z Niemców, prócz już poprzednio wspomnianych, najwalniej do odkrycia tajemnic wnętrza Azji przyczynił się Ferdynand Richthofen, który w czteroletnich podróżach po wnętrzu Chin (1868—1872) zbadał ten olbrzymi kraj, jak nikt przed nim, a będąc pod względem naukowym należycie przygotowanym, swojem wielotomowem dziełem „China“ stworzył trwałą podstawę orjentacyjną dla późniejszych podróżników.

W Arabji na początku wieku XIX czynny był znakomity Szwajcar Ludwik Burck-hardt, któremu w przebraniu arabskiem pierwszemu wogóle z Europejczyków udało się zwiedzić w r. 1814 Mekkę oraz opisać z autopsji to święte miejsce mahometan, jak również i część Arabji. W Turkiestanie, również w przebraniu za derwisza, w okresie poprzedzającym zajęcie owych stron przez Rosjan, pracował w latach 1860—64 wybitny lingwista i etnograf węgierski A. Vambery, przywożąc ze swojej wyprawy bardzo wiele ważnych dla nauki spostrzeżeń, które łącznie z pracami innych uczonych, a między nimi także i polskiego geografa Władysława Massalskiego (1859 do 1932), uczyniły z Turkiestanu jedną z najlepiej poznanych okolic Azji, tern bardziej że i wschodnia jego część znalazła wybitnych badaczy, kontynuatorów Prze-walskiego, w osobach Sven Hedina, Aure-lego Steina i Ch. Andrews’a. Szwed Sven Hedin w związku ze swojemi pięcioma podróżami, które rozpoczął w r. 1885, na-leży wogóle do najznakomitszych badaczy Azji środkowej. On to ustalił położenie źródeł Bramaputry i Indusu oraz odkrył

22

Encyklopedia nauk politycznych.