Magazyn6f401

660

INDJE BRYTYJSKIE

Times. Bombay 1924.— Gumpiowic* W.: Azja Południowa. „Wielka Geograf ja Powszechna'*. Trzaska_t Evert_f Michalski. Warszawa 1936. — Holdemeaa T.t Peoples and Probierni of India. London 1928. — Hunter IV.s The Indian Empire_f its Peoples, History and Produkts. London 1893. Hubncrs geographischstatistische Tabellm. Leipzig 1936. — LotceŁt V.: India. London 1923. — Marriott J.t The English in India. London 1932. — Mathemm C.: Indian Industry. London 1930. — Reclus E.t Nouwlle Gdographie Unioerselle, t. VIII. Paru 1883. — Smythies A.: Indian Forest Wealth. Gxford 1926. — Stebbing £.; The Forest of India. — Vidal de la Blachę P. Galloia L.s Clographie UniverscUe_t t. IX. Paris 1929. — Zimand S.: Litjing India. London 1928.

Włodzimierz Kowalski.

II. Historja i sprawy polityczne.

Pierwszymi europejskimi kolonizatorami olbrzymiego półwyspu Indyjskiego byli Portugalczycy, którzy w XV wieku za czasów królewicza Henryka Żeglarza odkryli drogę morską, naokoło przylądka Dobrej Nadziei i założyli kilka stacyj handlowych na wybrzeżu indyjskiem. Z Anglji w XVI wieku jeden z kupców, zrzeszonych w Kompanji Tureckiej dla handlu z Bliskim Wschodem, Ralph Fitch, dotarł drogą lądową z Aleppo do I. Głównie pod wrażeniem jego sprawozdań utworzyło się w r. 1600 towarzystwo handlowe wschodnio-indyjskie (East India Company), obdarzone przywilejem królewskim, nadającym mu monopol handlu z I. Prowadziło ten handel drogą morską naokoło przylądka Dobrej Nadziei; eksportowało z Anglji głównie tkaniny wełniane, a importowało w zamian produkty kolon jalne indyjskie. Za Jakuba I zbrojne okręty Kom>-panji Wschodnio-Indyjskiej rozgromiły flotę portugalską pod Suratem. Sprzymierzeńcami Anglików w walce z Portugalczykami byli zrazu Holendrzy, którzy jednak niebawem stali się współzawodnikami. Holenderska Kompanja Wschodnio-Indyjska, bogatsza od angielskiej, wypędziła Portugalczyków z Ceylonu i wysp południowo-wschodnich, które odtąd stały się głównemi posiadłościami kolonjalnemi Holandji; zaś Anglików w kolonji Amboyna wyrżnęli Holendrzy w pień w r. 1623.

Prestiż Anglji na morzu podniósł się na nowo dopiero od połowy XVII wieku dzięki reorganizacji floty przez Cromwella. Po rewolucji r. 1688 angielska Kompanja Wschodnio-Indyjska już skutecznie współzawodniczy z holenderską i przy pomocy powstających na wybrzeżu indyjskiem trzech stacyj handlowych (Bombay, Madras i Kalkutta) opanowuje handel z wnętrzem półwyspu, zjednoczonego wtedy pod berłem dynastji „Wielkich Mogułów“, najeźdźców mongolskich z Azji środkowej. Kompanja rozciąga swoje operacje handlowe aż na Chiny i staje się źródłem bogactwa wielu znakomitych rodzin angielskich np. Pittów.

W XVIII wieku państwo Wielkich Mo-gułów poczyna ulegać rozkładowi; a w miarę jak na jego ruinach powstają pomniejsze państwa władców dzielnicowych, jako ry wale Anglików w I. pojawiają się Francuzi, którzy z temi państwami dzielnicowe-mi wstępują w przymierza, kształcą im wojska, a z wyspy Mauritius (w pół drogi do I. od przylądka Dobrej Nadziei) tworzą sobie silną bazę morską. Potęgę francuską w I. złamał ostatecznie dopiero Robert Clive, skromny młody ajent handlowy Kompanji Wschodnio-Indyjskiej, który niespodzianie okazał się śmiałym żołnierzem i znakomitym wodzem. Zlikwidowawszy najpierw resztki kolonizacji holenderskiej na lądzie indyjskim, zwrócił się potem przeciwko Francuzom, zdobył w r. 1751 i utrzymał ich placówkę Arcot, a po długich latach partyzantki anty-francuskiej wzdłuż całego wybrzeża ostatecznie pozyskał dla Anglji w czasie wojny siedmioletniej przez zwycięstwo pod Plassey (1757) pierwszą jej wielką prowincję w I., mianowicie Bengalję. Mniej chluby niż zwycięstwa przyniósł mu następujący po nich okres administracji zdobytych obszarów, prowadzonej sposo bem czysto eksploatatorskim, przyczem i Clive sam czystych rąk nie zachował. W r. 1773 rząd londyński uczynił pierwszy krok lcu uzdrowieniu stosunków, tworząc (przez Regulating Act) stanowisko jeneral-nego gubernatora I. z przydaną mu do boku radą. Pierwszy gubernator Warren Ha-stings (1772—1785), jeden z najznakomitszych w szeregu wielkorządców angielskich w I., musiał jeszcze zmagać się z Francuzami, którzy nadal zbroili tubylcze rządy przeciwko Anglikom, a ponadto przez swoją flotę pod wodzą Suffrena zagrażali komunikacjom morskim między Anglją a I.

Dalszym krokiem ku normalizacji zarządu I. była ustawa Pitta Młodszego India Act z r. 1784: ustanawiała ona kontrolę gabinetu w Londynie nad Kompanją Indyjską, której monopol handlowy zresztą pozostawał nienaruszony. Gubernator w Kalkucie został wyzwolony z pod kurateli swej rady, ale zato podlegał odtąd komisji kontrolującej w Londynie z przewodniczącym o prawach ministra.