Magazyn63601

332

GEOGRAF JA

w r. 1772, a do której pobudkę dało zadanie przewiezienia astronomów angielskich, wysłanych dla obserwowania na Pacyfiku na wyspie Tahiti w grupie wysp Towarzyskich przejścia planety Wenery poprzed tarczą słoneczną, odkrył i zbadał wiele wysp na oceanie Spokojnym, opłynął Nową Zelandję, objechał wschodnią część Australji i przedostawszy się przez cieśninę Torresa na morza Sundajskie ustalił raz na zawsze, że Nowa Gwinea nie stanowi z Australją jednej masy kontynentalnej. W drugiej wyprawie (1773—75), którą rząd angielski zorganizował dla wyjaśnienia, czy na po łudniowej półkuli poza 45° południowej szerokości nie znajdują się gdziekolwiek wielkie masy kontynentalne, dotarł Cook do 71⁰ połudn. szerok. i opłynął cały południowy biegun, stwierdzając ostatecznie, że użytecznych dla człowieka lądów tam niema. Poza tern odkrył kilka wysp na Pacyfiku i przekonał się, że północną część Nowej Zelandji od południowej przedziela cieśnina morska. W trzeciej podróży (1776—1780), przedsięwziętej dla zbadania mórz i cieśnin między północną Ameryką a Azją, a zakończonej tragiczną śmiercią Cooka, zamordowanego przez krajowców na właśnie wtedy odkrytych przez niego wyspach Hawajskich, opłynięto zachodnie brzegi Ameryki północnej, półwysep Alaskę i dwukrotnie poprzez cieśninę Beringa dotarto do wód oceanu Lodowatego, osiągając 71⁰ północnej szerokości.

Po Cooku na szerokich przestrzeniach wód oceanicznych pozostało już niewiele do odkrywania, natomiast wszystko niemal jeszcze było do zrobienia, gdy idzie o poznanie i zbadanie wnętrz różnych większych i mniejszych egzotycznych mas lądowych, przyczem podnieść należy, że przy końcu wieku XVIII zrozumienie dla tego rodzaju akcji eksploracyjnej istniało już prawie u wszystkich cywilizowanych społeczeństw Zachodu. Jako objekt badań na plan pierwszy wysunęła się chwilowo Afryka, gdzie między innymi Szkot James Bruce w latach 1769—71 przedsięwziął podróż naukową do Abisynji, niebawem zaś inny Szkot Mungo-Park w okolice nad Nigrem, okupując swój zapał badawczy tragiczną śmiercią we wnętrzu czarnego kontynentu. W głębi Australji badania zaczęły się nieco później, ale szybko posuwały się naprzód (Fłinders, Evans, Oxley, Sturt, Mitchell, Eyre). Podobnie było z Azją.

7. Aleksander Humboldt i Karol Ritter, jako organizatorzy geogralji umiejętnej, oraz ich następcy. Wiadomości o różnych ludach i krajach, gromadzące się ze wszystkich stron globu, choć już wcale obfite, do początków wieku XIX nie przedstawiały przecież usystematyzowanej całości naukowej. Umiejętnością w calem tego słowa znaczeniu stała się geograf ja dopiero dzięki wystąpieniu Niemców, Aleksandra Humboldta (1769—1859) i Karola Rittera (1779 do 1859), dwóch wielkich koryfeuszów wiedzy

0    ziemi i organizatorów jasno zakreślonej pracy badawczej. Geografja przestała być odtąd nauką czysto opisową, a stała się wiedzą wyjaśniającą, przyczem u Humboldta podstawą wyjściową wszelkich wywodów są głównie nauki przyrodnicze, u Rittera zaś historja ludzkości oraz wzajemny stosunek człowieka do ziemi i natury. Humboldt położył podstawy pod geograf ję fizyczną i kierunek fizjograficzny tej dyscypliny, rozbudowany następnie znakomicie przez Anglo-sasa Williama M. Davisa i Niemca Ferdynanda Richthofena, Ritter natomiast dał zręby geografji politycznej i historycznej, dla której niebawem Niemiec Fryderyk Ratzel stworzył termin antropogeografji. Główną skarbnicą głębokich myśli Humboldta jest jego epokowe kilkutomowe dzieło „Kosmos", nad którem ten wielki mędrzec, a także podróżnik po Ameryce południowej i środkowej (1799—1804) oraz po Azji centralnej 1819—20), pracował jeszcze jako dziewięćdziesięcioletni starzec, za podstawowe zaś dzieło Rittera uznać należy jego wspaniały traktat „Erdkunde im Verhaltniss zur Natur und Geschichte des Menschen". Geografja, raz pchnięta na nowe, szerokie drogi rozwoju, zaczęła teraz jednoczyć coraz to większe grono badaczy

1    rozporządzać coraz to znaczniejszą ilością katedr na wyższych uczelniach. Ze znakomitszych nazwisk geografów XIX wieku i współczesnych, których jest cała plejada, wymienimy choćby tylko H. Wagnera, kontynuatora Rittera, Oskara Peschla, porównującego morfologa, Pawła Vidal de la Blachę, geografa Francji (twórcę koncepcji posybilizmu w ujmowaniu stosunku społeczeństwa ludzkiego do otoczenia w przeciwstawieniu do determinizmu Ratzla), poza tern założyciela cenionej publikacji „Les Annales de Geographie" i autora głęboko a syntetycznie ujmującej problemy geograficzne pracy „La geographie humaine",