Magazyn6f501

661

INDJE BRYTYJSKIE

Wysłany przez Pitta jako gubernator lord Cornwallis mądrze prowadził dalej dzieło Hastingsa, reorganizując administrację i opodatkowanie Bengalji i czyniąc z niej wzorową prowincję. Stosunek administracji angielskiej do tubylców jest w tym czasie jeszcze wolny od późniejszej animozji rasowej; długość podróży z Anglji do I. sprawia, że niektórzy Anglicy zrastają się z I. na dobre, przyjmując orjentalny sposób życia (nawet z wielożeństwem), a inni, jak Sir William Jones, stają się dla Europy odkrywcami i tłumaczami wiekowych skarbów literatury i filozofji indyjskiej.

Mimo pokojowego umocnienia władzy brytyjskiej w obszarach zajętych ekspansja nazewnątrz aż do osiągnięcia ostatecznych granic naturalnych okazała się niebawem koniecznością w kraju plemiennie tak różnorodnym i wciąż targanym wszelakiemi antagonizmami. Politykę ekspansji, wbrew wątpliwościom Pitta Młodszego i zarządu Kompanj i, energicznie poprowadził gubernator lord Wellesley (starszy brat księcia Wellingtona) w czasie wojen napoleońskich. Bezpieczny od najazdu Napoleona dzięki zwycięstwu morskiemu Nelsona nad ujściem Nilu, Wellesley złamał potężnego wroga wewnętrznego w osobie władcy państwa Mysore, zwanego Tippoo Sahib i popieranego przez Francję; ponadto pobił wielką konfederację plemion Maratha (Mahratta) w I. środkowych, której armję kształcili oficerowie francuscy; wreszcie, obejmując spadek po rozpadającem się pań stwie Wielkich Mogułów, rozciągnął protektorat angielski nad szeregiem państw tubylczych, m. in. nad Haiderabadem. Politykę ekspansji po Wellesley’u prowadził dalej lord Hastings: zawojował Nepal (którego bitni mieszkańcy, Gurkhowie, należą odtąd do najlepszych żołnierzy angielskich w I.); w trzeciej z rzędu wojnie podbił ostatecznie plemiona Maratha i Pindari w I. środkowych; a w odpowiedzi na najazd kraju Assam przez Burmańczyków (naród wyznający buddyzm, pochodzenia tybetań-sko-chińskiego) prowadził pierwszą w szeregu wojen przeciwko Burmie, które dopiero w r. 1886 miały się zakończyć ostateczną aneksją tego kraju.

Po okresie wojen ekspansjonistycznych nastąpiły pokojowe rządy lorda Williama Bentincka, który stłumił rozbójnictwo morderczych thugów na drogach indyjskich, zniósł takie barbarzyńskie stare zwyczaje jak sati czyli palenie wdów i nawet z okazji odnowienia przywileju Koinpanji w r. 1833 ustanowił zasadnicze równouprawnienie Hindusów z białymi w służbie administracyjnej, co zresztą narazie pozostało teorją. Głownem dziełem Bentincka było wpro wadzenie języka angielskiego jako języka służby publicznej i szkolnictwa w I. Przedtem rządy angielskie niejednokrotnie przy czyniały się do rozwoju oświaty w językach narodowych: w r. 1791 ufundowano ko legjum sanskryckie w Benares; od r. 1813 Kompanja corocznie udzielała subwencji Ł 10 000 na podobne instytucje w miastach Kalkutta, Agra i Delhi; od tegoż r. 1813 jednak wzrastająca działalność misjonarzy protestanckich torowała drogę kulturze angielskiej. Reforma oświatowa lorda Ben tincka (projektowana przez Macaulay’a) miała ten skutek, że język angielski sta! się rodzajem esperanta dla rozlicznych narodów I. i że nawet organizacje anty-angielskie (jak późniejszy Kongres Narodowy Indyjski) posługują się nim w swej działalności; z drugiej strony systematyczne kształcenie młodych Hindusów na dziełach poetów i myślicieli angielskich budziło w nich idee wolnościowe, które zczasem musiały znaleźć wyraz w akcji politycznej.

Po pokojowej erze Bentincka nastąpił nowy okres ekspansjonistyczny. Niefortunna ekspedycja do Afganistanu kończy się klęską w r. 1841 i stanowi początek szeregu wojen o ten kraj, będący odtąd terenem stałego współzawodnictwa mocarstwowego między Anglją a Rosją. Aneksji Sind dokonał w r. 1843 Sir Charles Napier; nastąpił także po uporczywych walkach podbój Pięciorzecza (Punjab), którego wojowniczy mieszkańcy, Sikhowie (dyssydencka sekta hinduska), pod rozsądnemi rządami braci Lawrence przeobrazili się w żywioł przyjazny dla Anglji i dostarczyli jej dobrych żołnierzy.

Podczas pamiętnej administracji lorda Dalhousie (1848—1856) nie brakło dalszych postępów ekspansji: anektowano Dolną Burmę (1852) i usiłowano przejąć pewne państwa tubylcze np. Oudh — jako „spadek” po wygasających dynastjach miejscowych. Przedewszystkiem jednak era ta za znaczyła się wprowadzaniem zdobyczy za chodnio-europejskiej kultury organizacyjnej i technicznej do I.: nietylko stworzono całą sieć uniwersytetów z językiem wykła-

43

Encyklopedia nmifc politycznych.