Magazyn63701

33

KAPITALIZM

„kapitalistę" i tę okoliczność (przy istnieniu wolności osobistej robotnika) uważają socjaliści za istotną cechę k. Do tej samej kategorji należy określenie istotnej cechy k. przez prawo ciągnięcia zysku bez pracy (Proudhon, Georg Hansen, Buchcr, pisarze katoliccy). Jest to sformułowanie nazbyt ogólne, gdyż wszelkie operacje lichwiarskie uznaje za kapitalistyczne. Istotnem natomiast w pojęciu k. jest istnienie własności indywidualnej środków produkcji. Zniesienie tej własności oznacza też koniec k. O ile właścicielem środków produkcji staje się państwo, możemy mówić o k. państwowym z tern jednak zastrzeżeniem, że motywem działalności gospodarczej państwa pozostaje zysk, a nie zaspokojenie potrzeb pracowników czy ludności. W przeciwnym razie mamy do czynienia z gospodarką socjalistyczną.

Reasumując, jako istotne cechy k. wymienić należy: produkcję towarową obliczoną na zysk, własność indywidualną środków produkcji i istnienie najemnictwa. Som-bart zaś wymienia takie cechy: duch zysku, istnienie dwuch klas społecznych w produkcji — właścicieli środków produkcji, prowadzących produkcję i robotników pozbawionych tej własności i wreszcie rozwijającą się technikę.

Formy własności „kapitału" w produkcji kapitalistycznej określają różne rodzaje k. Mówimy więc o k. handlowym, przemysłowym i finansowym. K. handlowy jest taką formą, w której organizatorem produkcji i właścicielem „kapitału" jest kupiec. On uzależnia od siebie producentów technicznych. Widzimy to w pewnym stopniu we wczesnym okresie rozwoju kapitalizmu, co nawet skłoniło niektórych ekonomistów (Bogdanów, Pokrowskij) do wyróżnienia specjalnej epoki „k. handlowego". K. przemysłowym nazywamy okres, kiedy organizatorem produkcji jest producent. On uzależnia od siebie kupca. Wreszcie k. finansowym (Hilferding, Effektenkapitalismus —• Liefmanna) nazywamy taki okres, kiedy organizatorem produkcji stają się instytucje finansowe. Przedsiębiorstwa mają prawnie formę spółek akcyjnych. Sprzedaż akcyj, jak również administracja przedsiębiorstwem w imieniu akcjonarjuszy, spoczywa w rękach przedsiębiorstw finansowych (holdingi, spółki powiernicze, banki). Kapitał staje się tu anonimowy, jest on własnością licznych posiadaczy akcyj. Własność oddzielona jest od zarządu przedsiębiorstwem, które spoczywa w rękach nielicznych jednostek, stojących na czele insty-tucyj finansowych. Jest to okres największego rozwoju kapitalizmu.

Pojęcie k. „handlowego", „przemysłowego" i „finansowego" używane jest, zwłaszcza przez historyków (np. See) w innetn jeszcze znaczeniu, mianowicie dla oznaczenia kapitalistycznych przedsiębiorstw handlowych, przemysłowych i finansowych. Oznacza więc kapitalistyczny handel, przemysł i finanse. Jest to nazwa niewłaściwa, gdyż k. oznacza pewną formę przedsiębiorstwa, przymiotnik zaś „handlowy", „przemysłowy" lub „finansowy" daje bliższe określenie rodzaju k. Mówić się raczej powinno o kapitalistycznym handlu, przemyśle lub finansach, a nie odwrotnie o handlowym, przemysłowym lub finansowym kapitalizmie.

4. Źródła kapitalizmu. Czynniki, które przyczyniły się do powstania k., były jednocześnie czynnikami, rozsadzającemi ustrój feodalny. Czynników tych było wiele: polityczne, prawne, gospodarcze, psychiczne, religijne, techniczne. Jednak które z nich główną przyczyną? Commons i Diehl chcą je widzieć w czynnikach prawnych — we wprowadzeniu wolności osobistej i gospodarczej, w zniesieniu feodalnych ograniczeń własności i osoby. Sombart upatruje tę przyczynę w zmianach psychiki człowieka. Zmiana ta polegać miała na przejściu od ducha przedkapitalistycznego, wyrażającego się w tradycjonalizmie i solidaryzmie oraz w dążeniu do zaspokojenia potrzeb, do ducha kapitalistycznego, polegającego na żądzy zysku, współzawodnictwie i racjonalizmie. Sombart szuka tego „ducha" w rozwoju gospodarczym i zmiany w nim zachodzące daje jako świadectwo rozwoju k. Stanowisko Sombarta poddali krytyce Below, Pohle, Diehl i inni, stwierdzając, że „duch" kapitalistyczny istniał i przed k. i że nie on k. stworzył.

Czynnik twórczy k. upatrywać należy raczej w technice. Wskazał na to Marx, pojmując jednak technikę jako pewien sposób pracy produkcyjnej, tworzącej wartość w marxowskiem słowa znaczeniu (słynne wyrażenie Marxa, że młyn stworzył społeczeństwo feodalne, a maszyna kapitalistyczne). O ile produkcję ujmiemy szerzej, jako tworzenie nowych wartości nie w pojęciu marxowskiem, ale szkoły psychologicznej, ka-

3

Encyklopedia nauk politycznych.