Magazyn6S201

514

POLSKA

W omawianym okresie dalej rozwijały się uprawnienia rycerstwa, składające się razem na pojęcie t. zw. ius militare, t. j. prawa rycerskiego, czyli szlachectwa. Zanim w XV wieku ustaliła się zasada równości szlacheckiej, były próby wytworzenia się osobnej warstwy szlacheckiej wyższej. Dążenie takie wychodziło ze strony rodów posiadających urzędy (które zresztą w Polsce nie były dziedziczne). Pierwotny podział na szlachtę i włodyków miał w istocie być podziałem pomiędzy rycerstwem urzędni-czem i nieurzędniczem. Zamierzenia te jednak nie powiodły się. Warstwa włodyków nie objęła wszystkiego rycerstwa nieurzęd-niczego, lecz tylko uboższe rody rycerskie w Małopolsce. Na przestrzeni wieku XIV szlachectwo zorganizowało się ostatecznie na zasadzie pochodzenia z rodu uprawnionego. Elementy nie wywodzące się z rodów szlacheckich, a podające się za szlachtę mogły być z niej usunięte przy pomocy t. zw. nagany szlachectwa. Celów swoich ona jednak nie osiągnęła zważywszy nadużycia, jakie popełniano przy dowodzie szlachectwa, który polegał na dowodzie ze świadków. Znamieniem zewnętrznem szlachectwa były herby, które częściowo ukształtowały się ewolucyjnie w Polsce, częściowo zaś i w zasadzie w głównym swym zrębie recypowane były w czasie od końca wieku Xlll i to w znacznej mierze ze Śląska i z Czech. Pierwotnie herby miały wyróżniać rycerza pełno-prawnego od rycerza niepełno-praw-nego.

Z wiekiem XIII rozpoczynają się w Polsce lokacje miejskie na prawie niemieckiem. Zarówno pod względem gospodarczym jak też i prawnym, miasta w Polsce poprzedzone były przez osady targowe (villae foren-ses), istniejące przy poszczególnych grodach książęcych. Warunkiem lokacji zarówno miejskiej, jak też i wiejskiej było wyjęcie z prawa polskiego, czyli przyznanie jej immunitetu. W wypadku, gdy chodziło o lokację miasta lub wsi prywatnej, immunitet był nadawany właścicielowi wsi, w ramach którego uprawnień patrymonjalnych powstawała następnie prawnie osada miejska, czy wiejska. Inaczej było w miastach i wsiach książęcych (królewskich), gdzie osoba pana publicznego i prywatnego była ta sama. W miastach lokacje przeprowadzał wójt, czyli t. zw. po łacinie advocałus. Był to urzędnik pana o charakterze lennym. Pierwociny władz samorządowych miejskich łączą się z ławą miejską, która sądziła pod przewodnictwem wójta i z radą miejską, która w większych miastach królewskich z reguły dokonywała następnie skupu wójtostw. Charakterystyczne jest (wyjąwszy stosunki poznańskie) zamykanie się koła kandydatów na członków rady miejskiej. W ten sposób powstaje w miastach osobny t. zw. ordo senatorius, czyli „porządek radziecki". Konsekwencją tego stanu rzeczy było pojawienie się od XV wieku reprezentacji t. zw. pospólstwa, t. z w. viginti viri, względnie ąuadraginta viri. Przemysł i handel zorganizowany był w cechach i gildjach cieszących się osobnym samorządem.

Nikle były uprawnienia czwartego stanu, czyli wlościaństwa. Wyrażały się one bodaj jedynie w postaci ławy wiejskiej istniejącej w wiejskich sądach prawa niemieckiego na podobieństwo analogicznej ławy miejskiej w miastach. W średniowieczu wykryć też można zalążki późniejszego poddaństwa włościan. Z faktu, że przy lokacji wsi włościanin otrzymywał tylko użytkowanie wywodzi się późniejsze poddaństwo gruntowe, z ograniczeń opuszczenia wsi poddaństwo osobiste, z immunitetu sądowego poddaństwo sądowe. Późniejsza pańszczyzna to tylko zamiana świadczeń płaconych panu wsi pierwotnie w pieniądzu, względnie w naturze — z tytułu immunitetu ekonomicznego, który pan uzyskał — na posługi osobiste czyli pańszczyznę.

Osobną sytuację prawną posiadali Żydzi, którzy byli niewolnikami skarbu książęcego (królewskiego) jako t. zw. servi camerae Powstanie miast wpłynęło na zaznaczające się w XV wieku ograniczanie ich w prawach handlu. Tendencje te w XVI wieku uległy jednak załamaniu.

Dawne urzędy istniejące ongiś przy dworach książęcych z biegiem czasu związały się z ziemiami, w których istniały i nie znikały, mimo, że znikały poszczególne księstwa dzielnicowe. W ten sposób przekształciły się w urzędy t. zw. ziemskie, w których skład weszły także urzędy kasztelańskie. Powstanie państwa wywołało konieczność powstania nowych urzędów prowincjonalnych i centralnych, t. zw. koronnych i nadwornych (przyczem urzędy nadworne były zastępczemi w stosunku do koronnych). W ten sposób ukształciły się urzędy kan-