page0063

Rejestr, Rejestrowi kozacy

(J. Ur. Niemcewicz, Zbiór pamiętn. VI. 158—159 wyd. lwowskie). Z pięciu tysięcy podniesiono tedy rejestr koznctwa na 6000, poszła zatem i zapłata. Brali kozacy zamiast 40,000 juz 50,000 przedtem; pod Niedźwiedziemu Łozami podniesiono sumę żołdu na 6,000 ludzi, zawsze Rzeczpospolita trzymała się tej zasady, że na kozaka liczyła 10 zł. Owszem Koniecpolski na więcej jeszcze pozwolił. Starszy tego wojska zaporozkiego (nie żaden hetman, jak mówią fałszerze historyi, lub jej nieświadomi, ob. Hetmaństwo kozacze w Encykl. Powsz. t. XI str. 756), miał osobno pobierać jurgieltu 600 zł., assawułów dwóch każdy po 150, oboźny, pisarz i sześciu pułkowników, każdy po 100 zł. Toż sędzia wojskow^ry, A ssaw ułowię, półkownicy (niewiadomo jaka ich liczba, ale wnosić można z późniejszych okoliczności, że 6) brali po 50 zł. Sześćdziesięciu setników każdy po 50 zł. Oprócz tedy żołdu dla assawułów, Rzeczpospolita płaciła co roku kozactwu 64,800 zł. assawułom jak sądzim, 300. Razem tedy 65,100 zł. kto zna ówczesne i późniejsze nieco cyfry budżetu wojskowego w Polsce, zgodzi się na to, ze wielkie to summy. Weźmy na uwagę inne przywileje. Rzeczpospolita tych 6000 ludzi brała na swoję posługę; przypo władała ich, jak chorągwie ochotników w czasach wojen. Aleć ochotnicy rozchodzili się zaraz po wojnie i nie mieli nic od Rzeczypospolitej. Kozacy zaporożscy ciągle pobierali żołd, nawet w czasie pokoju. Wolno im też było używać przystojnego pożywienia, jako handlów, łowienia ryb i zwierzą, tym jednak sposobem, aby żadnej pożytkom starościnnym nie czynili przeszkody i jazów i wchodów do starostw z dawna należących zaniechali,” (Niemcewicz str. 936; tamże). Z tego 60-tysiąeznego regestru ,,po tysiącu albo jako wiele JP. hetman za wiadomością starszego ich, według czasu i okazyi będzie rozumiał potrzebę, na Nizie za progami mieszkać i powinności zwykłe wdawaniu wiadomości o nieprzyjacielu, bronieniu jemu przepraw, i zatrzymywania miejsca tamtego, oddawać Rzeczypospolitej będą powinni.” Ostatek zaś ich, 5,000 albo mniej, „za włością stojąc,” na rozkaz hetmanów koronnych obok wojska kw^rarcianego szła na służbę Rzeczypospolitej, gdzie potrzeba ukaże.” Otóż niżowe rycerstwo porównywano tem samem ze szlachtą, z kwarcianeini. Rozporządzenie zacne ale niepraktyczne, bo Rzeczpospolita brała tę rzecz, jako cywilizacya, która chce rządu, kozactwo zaś, jako tłum niesforny, na pół barbarzyński, do swawoli nawykły. Regestrowi przywiązywali się do swojej służby, ale tu zawsze rozbijało się wszystko o upór tych, którzy mieli wyjść z regestru. Pod Niedźwiedziemi Łozami nizowey hetmanowi i komissarzowi mówili:„między nami ludzi tych, co od 10, 90 i 30 lat dziełom rycerskim się na służbach Rzeczypospolitej parając, szablą chleba sztuki sobie nabywali i członków stradali, więcej dziesiątka tysięcy naleść się może” (Niemcewicz, tamże,str. 919). To była niezawodnie sprawiedliwa uwaga; należało podnieść rejestr do 10—19,000, żeby tych wszystkich rycerskich ludzi zachować, zwłaszcza że żyli tradycyjami wojen stoczonych w jej obronie. Zmuszając ich do wypisania się z rejestru, obrażano rycerską dumę i godność, bo „jakoż ten, mówili Kozacy, juryzdykcyi pańskiej, swobodnym bywszy, podlegać może?” (tamże). Jest tu przesady nieco, bo dawniejsze lcomissyje wypisanym z rejestru zabezpieczały wolność i pozwalały wszystkim mieszkać „gdzie czyja wola.” Ale utworzywszy rejestr z ludzi rycerskich, mniej mogła Rzeczpospolita uważać na gniewy tych, których wydalała, zwłaszcza rzemieślników, którzy mieli inny zawód i pole do pracy, ale za czem innem gonili. Ten rejestr sześcio-tysięczny utrzymał się przez ostatek panowania Zygmunta III i za Władysława IV. W wojnach Władysława powiększał się rejestr, a po wojnie wracała normalna liczba, ztąd co chwila zajścia. W Prussiech przeciwko Szwe-