page0061

53

Rejestr, Rejestrowi kozacy

mów ciągle prawią o „kozackiej swawoli.” Rzeczpospolita więc już nie kon-stytucyją sejmową, ale przez osobne komissyje starała się urządzić tę ukraińską sprawę. Pierwszą wyznaczył kr.,1 przez uniwersał z Warszawy 15 Lipca 1617 r. Na czele jej stali Janusz książę Ostrogski i Stanisław Żółkiewski, jako hetman, a po nich cały szereg' panów Rusi, senatorów koronnycfl. Ułatwiła się rzecz przez to, że największy wtedy wpływ pomiędzy rycerstwem niżowem posiadał Konaszewicz sahajdaczny, mąż prawdziwie podniosłego ducha, przyjaciel prawa i co ztąd szło, Rzeczypospolitej, waleczny, a wyrozumiały. W obozie nad Rosią w Olszance stanęły olszańskie układy z Konaszewi-czern i starszyzną (31 Października 1617 r ,). Rzeczpospolita była tyle względna, że wchodziła w układy, mogąc rozkazywać, tak szanowała żywioł rycerski. Niżowcy przystali na jej warunki, obiecali posłuszeństwo. Król obiecał posyłać co rok do Kijowa jako żołd dla niżowych „grosze i sukno,” to jest 10,000 złotych i 700 postawów karazyi (w J. U. Nieme. Zbiorze po ni. VI, 121, wydanie lipskie, musi być myłka, 1,000 za 10,000), lecz gdy z tej ofiary mogło się ledwie tysiąc ludzi wyżywić „a do zatrzymania tamtych miejsc i bezpieczeństwa ich. większej kupy ludzi potrzeba,” Konaszewicz przez swoich posłów na sejm przyszły miał dopiero prosić Rzeczpospolite o powiększenie rejestru, który jak widzimy był mały, bardzo mały. Ale Rzeczpospolita, więcej, poKazuje się, rycerstwa niżow^;ego utrzymywać wtedy nie mogła. Taka jednak siła me potrafiła ani zasłonić granic, ani rycerskich oddawać rzeczypospolitej posług. W każdym razie dowód to znakomity, że rycerstwo niżowe było niesforne, zbyt rozhulałe, że dla ziem ruskich, wołyńskich, kijow skich i podolskich niebezpieczna rzecz była, podnosić rejestr. Lecz to na czasy pokoju tylko, bo kiedy zawołano do w^rojny, rejestr się rozszerzał i przyjmował u siebie wiele ochotników. Z liczną garścią rycerstwa niżowego pospieszył Konaszewicz za królewiczem Władysławem na wojnę moskiewską w r. 1618 i lem samem znakomicie sic przyczynił do szczęśliwego zawarcia pokoju. Jakoż w ogóle znać zwolnienie w potrzebnej surowości Rzeczypospolitej. W ulzim to po żołdzie, jaki niżowcom wypłacano. Za rok 1618 wzięli 10,000 zł. i 700 postawów⁷ karazyi, za rok 1619 również 10,000 zł. i 700 postawów⁷ odebrali w Białej Cerkwi. Druga komissyja stanęła w obozie nad rzeką Rostawicą, poniżej Pawołoczy na zasadzie olszańskiej (w Październiku, 1619 r.). Tylko tutaj postawy zamieniono na pieniądze i stanowiono zasady do innego rejestru. Pieniędzy mieli pobierać niżowi 40,000 gotówką i co rok tę summę w Kijowie na ś. Ilję ruskiego skarb koronny wypłaci. Polecano rycerstwu obrachować się i spisać. Rok 1614 wzięty za podstawę tak samo w olszańskiej komissyi, jak i w rostawickiej. Widać, że to wielkie ożywienie się swawoli nastało w r. 1614, kiedy poczynały się mnożyć konfederacyje wojskowe, kiedy rozbijali po Rusi i Wołyniu Cze-ladka i Karwacki. Niżowcy byli swawolnikami oddawna, toż lissowskie tłumy, którym zabrakło zajęcia po w ojnach samozwańców⁷, a te ciągłe ruchy rozhulałej gawiedzi po kraju, nic dziwnego, że pod znamiona swaw^ro!ników niżowych sprowadziły tłumy próźniaczej ludności. Wymawiano więc i na Olszance i na Rostawicy, ażeby niżowcy z pomiędzy siebie „wypisali wszystkie rzemieślniki, szynkarze, wójty, burmistrze, kafanniki, bałakcie, rzeźniki,” w ogóle wszystkich „którzy jakimkolwiek rzemiosłem się bawią” licznych ludzi. Wypisani kozakami zwać się nie mieli „gdyż my na taką liczbę wielką, mówią ko-missarze, która się teraz ukazała, żadną miarą nie pozwalamy.” Po wybrakowaniu się, „panowie mołojcy” mieli dać znać o liczbie sw^Tojej królowi, który mocen wtedy będzie liczbę rejestru oznaczyć. Wysłańcy Rzeczypospolitej,