page0080

76

jednorodnych pod jedno wspólne pojęcie gatunkowe, gatunki uogólniamy w rodzaje, te znów w królestwa, póki wszystkiego, co istnieje, nie ujmiemy w pojęcie najogólniejsze bytu. Wobec faktu, że byty jednostkowe są tylko ułamkami całości, jedności gatunkowej lub rodzajowej, i to ułamkami nieokreślonymi a przytem bardzo zmiennymi, przeto wobec tej zmienności jednostek przedstawia się gatunek lub rodzaj jako coś stałego, niezmiennego, bezwględnego. To dążenie do jedności przebija się także w poszukiwaniach filozoficznych za początkiem świata; naprzeciwko wielości rzeczy zmiennych, zależnych, stoi jedno ich źródło wspólne, wobec którego zmienne byty jednostkowe zajmować będą to samo stanowisko, co wobec jedności gatunku jednostki szczegółowe — i już mamy panteizm gotowy. Łatwo już bowiem z tej Jedności wysnuwać zmienną wielość, bo albo się każe owej Jedności rozwijać w świat aż do najdrobniejszych bytów, albo każe się emanować jestestwom coraz mniej doskonałym, albo Jedność pojmie się jako myśl bezwzględną, i sposobem dyalektycznym każe się jej rozwijać w szczegóły.

Siedząc dzieje panteizmu¹), te właśnie jego formy główne spotykamy: panteizm emanacyjny, ewolucyjny i panlogistyczny.

Przedstawicieli panteizmu emanacyjnego spotykamy dość wcześnie w dziejach myśli ludzkiej, bo w księgach świętycli Hindusów starych; podług hymnów ksiąg Yeda naprawdę tylko Brahma istnieje, bo gdybyśmy nie mieli umysłu zaciemnionego, wszędzie i we wszystkiem tylko Brahmę widzielibyśmy. Głównie atoli Nowoplatończycy ten rodzaj panteizmu wydoskonalili (Plotyn, Porfiryusz, Celsus itd.). Z Jedności (^r'Ev) przez Jej poznanie się, a więc i przez przeciwstawienie się sobie samej, wyłania się Rozum (vo>j:), jako najdoskonalsze odbicie Jedności w wielości; w Rozumie są bowiem zgromadzone wszystkie idee wszechrzeczy, które poprzez duszę (^07^) świata zapła-

0 Por. Steude: Praktische Apologetik. Gutersloh. 1906. Albert Far-ges: L’idće de Dieu. Paris 189i-, str. 412 11., Encyklopedya kościelna X. M. Nowodworskiego r. 1892 t. XVIII. str 120 n.; A. Drews: Die deutsehe Spekulation seit Kant. 2 Bde. Berlin 1893; W. Deisenberg: Theisrnus und Pantheismus. Leipzig 1880; P. Paulsen: Der rnoderne Pantheismus und die christliche Weltanschauung. Leipzig 1906; James Allanson Pic-ton: Pantheisra, its story and significance. London 1905; Tilmann Pescii S. J.: Die grossen Weltratsel. III Aufl. Freiburg in Br. 1905 t. I, str. 5, 131.

http://rcin.org.pl