page0242

236 ELEACI.

wirują na około ziemi, lecz ciągną ponad nią w kierunku poziomym. J ak samo tęczę uważał za płonącą chmurkę ¹). Moglibyśmy przytoczyć jeszcze nie jedno zdanie podobne, pomijam je wszakże, aby zatrzymać się jeszcze przez chwilę nad główną jego myślą, że świat doczesny jest wielością zjawisk, bezustannie zmieniających się, a niemających w sobie nic boskiego, nic rzeczywistego. Doczesność jest zmienną wielością, nie mającą nic wspólnego z jednością; tylko Bóstwo jest bytem prawdziwym, rzeczywistym; jest jednością, która w żadnym nie zostaje stosunku do wielości.

Gdy przyrównamy Xenofana do Jończyków, wyda się niewątpliwie wobec nich niezwykłym, dziwnym, nawet obcym; gdy go stawiamy obok Pitagorejczyków, także od nich odbija, bo w jego systemie uwydatniły się dwa przeciwne pierwiastki, lub raczćj dwa niezgodne systemy zespoliły się w myśli jego w luźną całość. Trudno zaprzeczyć, że nauka o jedności bytu i Boga powstała choć w części pod wpływem bezpośrednim Pitagoreizmu, w którym, jak widzieliśmy, główną rolę odgrywa boska Jednota. Ale obok bytu jedynego bożego, istnieje w głowie Xenofana niezależny świat drugi, doczesny, który w skutek wrodzonych mu przeciwieństw, stałego i płynnego, rozwija się i zmienia, nie złączony wcale z Bóstwem ani z Bytem owym jednym, rzeczywistym. Druga ta strona xenofane-sowćj nauki, mianowicie walka dwóch przeciwieństw, oraz zdania astronomiczne i meteorologiczne przypominają trochę pomysły pierwszych jońskich fizyologów, mianowicie Anaxymandra. Tak więc dwa przeciwne prądy spotkały się w myśli xenofanesowćj i spoczęły tam obok siebie, nie zrósłszy się jednak w organiczną całość. Xenofanes pozostał między niemi jakoby zawieszonym, nie miał odwagi czy ochoty, aby z jednym zerwać, drugiemu powierzyć się wyłącznic. Może nie jedną walkę stoczył w duchu swoim, to ciągniony do jońskiego empiryzmu, to znowu olśniony rozumem pita-gorejskim, odsłaniającym mu prawdę w oderwanych pojęciach i matematycznych spekulacyach. Sporu nie rozstrzygnął nigdy, pozostał do śmierci na wpół idealistą, na wpół empirykiem; skutkiem tego chwiejność pewna pozostała aż do końca cechą jego umysłu. Przyciągany przez dwa przeciwne systemy, powątpiewał o prawdzie

') Zob. Stob. Eclog. I. XXVI. 1 et 3. XXVII. 1 Plut. flacit. Phil. II. 24. Pseudo-Orig. Philosoph. X. 4. O tęczy zob. frgm. 13 u Mullacha.

http://rcin.org.pl