page0291

NAZEWNICTWO MIEJSKIE

NAZWY I TOPOGRAFIA MIASTA

We wczesnych okresach dziejów nazewnictwa miejskiego właściwe nazwy obiektów kształtowały się w ścisłym związku z naturalną topografią pierwotnego terenu oraz ze społeczną przestrzenią powstającego na nim organizmu miejskiego. Ilustrację może stanowić proces tworzenia nazewnictwa miejskiego Warszawy — typowy przykład kształtowania się tego systemu toponimicznego w Polsce.

Miasta Stara i Nowa Warszawa (potem jeden organizm miejski) były położone na wysokiej skarpie nadwiślańskiej pociętej siecią strumieni i rzeczek spływających do Wisły. Pozostałością po ich łożyskach jest do dziś zachowany bieg i kształt niektórych ulic oraz takie ich nazwy, jak np. Dunaj, Nalewki, Żurawia, Źródłowa. Ślady istnienia innych obiektów topograficznych zachowały się w następujących nazwach ulic: Brzozowa (od zagajnika brzozowego), Chmielna (od chmielnika, czyli miejsca uprawy chmielu), Bagno (od podmokłego terenu), Stawki (od ciągu stawów związanych z przebiegiem rzeki Drny), Gnojna (od Gnojnej Góry, czyli miejskiego wysypiska nieczystości), Freta (od wyrazu fretha, freta, który w średniowiecznej łacinie znaczył 'pastwisko').

Zamknięty system obwarowań średniowiecznego miasta z regularnym układem ulic uzasadniał takie nazwy, jak np. Rynek, Przyrynek, Przyrynkowa, Ku Rynkowi, Prosta, Mała, Krotka, Długa, Między Murami, Ratuszowa, Zatyłki, Zatylna. Owalny kształt murów miejskich wyznaczał przebieg ulicom okalającym zasadniczy teren miasta przyległy do rynku, co znalazło odzwierciedlenie w takich nazwach, jak np. Podwale, Podwalna, Przy Wałach, Podwałami, Krzywoboczna, Krzywe Koło, Krzywokolna.

Główne ulice wybiegające z miasta poza mury spotykały przy bramach trakty i gościńce prowadzące z sąsiednich osiedli i miast, np. przy Bramie Krakowskiej ulica Świętojańska napotykała gościniec od Wjazdowa (późniejsze Krakowskie Przedmieście), przy Bramie Nowomiejskiej ulica Nowo-miejska napotykała gościniec od // do Zakroczymia (późniejsza ulica Zakroczymska). W ten sposób rozwinął się typ nazw ulic pochodzących od nazw miejscowości.

Badając układ ulic dawnej Warszawy, nietrudno zauważyć, że odpowiada on z jednej strony układowi dróg, traktów i gościńców wewnętrznych i zewnętrznych (wybiegających z miasta), a z drugiej strony — układowi włók narolnych. Ulice położone równolegle i ukośnie do biegu Wisły odpowiadają w zasadzie dawnym traktom i gościńcom, np. ciąg Krakowskie Przedmieście (dawniej Czerskie Przedmieście) — Nowy Świat —

287