page0295

NAZEWNICTWO MIEJSKIE

w przeszłości związek z nazwą macierzystą (np. wskazują kierunek biegu ulicy, a więc: Trakt Lubelski — rzeczywiście prowadzący do Lublina albo powstały na terenie istniejącego kiedyś osiedla, wsi, jurydyki, a więc: Grzybowska — pierwotnie główna ulica jurydyki Grzybów). Do drugiej grupy zostaną zaliczone te nazwy, które jedynie powielają pierwotne modele, a same nie mają bezpośredniego związku topograficznego z nazwą miejscową, od której wzięły swoją nazwę, jak np. warszawskie ulice Wersalska czy Londyńska.

Tak pojmowana motywacja odnosi się do stosunku łączącego rzeczywisty obiekt i jego adekwatną nazwę, która odzwierciedla realne właściwości tego obiektu, np.: kształt {Krzywokolna, Prosta), barwę (Czarna — od barwy podłoża), wygląd (Brukowana, Błotnista, Cienista), położenie {Nadrzeczna, Na Skarpie, Górna, Dolna), funkcję (Główna, Boczna, Tylna, Zatyłki, Przejazd), relację w stosunku do innego obiektu miasta (Mostowa, Ratuszowa, Kościelna, Mokotowska).

Można mówić również o innym, odrębnym rodzaju motywacji nazw miejskich — odnoszącej się jedynie do nazw pamiątkowych. Wynika ona z historycznej, politycznej i kulturalnej świadomości i dążeń mieszkańców, którzy za pomocą nazw miejskich chcą uczcić określone postaci, instytucje, wydarzenia czy fakty historyczne, np. ul. Słowackiego, ul. Piłsudskiego, ul. Trzeciego Maja, ul. Sejmu Czteroletniego, ul. Bitwy pod Grunwaldem.

W ciągu dziejów nazewnictwo miejskie ukształtowało się w odrębny system nazewniczy o określonych typach semantycznych i strukturalnych. Inwentarz typów, zwłaszcza semantycznych, powstał w miastach polskich stosunkowo wcześnie, zaś w XVIII w. zaczęły się już pojawiać w obrębie poszczególnych typów grupy nazw wtórnych, bez motywacji realnoznaczeniowej. Np. w Warszawie spis nazw ulic z 1770 r. zawierał liczną reprezentację nazw ulic pochodzących od nazw zwierząt i ptaków, a więc: Gęsia, Pawia, Zajęcza — na wzór wcześniejszych nazw z motywacją realnoznaczeniową, takich jak: Bykowa 1564 — związana z przepędem i targiem bydła, czy Gołębia 1659 — związana z hodowlą i sprzedażą gołębi. Największy przełom w historii NM nastąpił mniej więcej w połowie XIX w. za sprawą pojawienia się nowego typu nazw, tj. nazw pamiątkowych od nazwisk (rzadziej od imion) osób uznawanych przez współczesnych lub potomnych za postaci godne uczczenia i upamiętnienia w nazewnictwie miejskim. Zjawisko to zaistniało wówczas w wielu miastach europejskich. Z biegiem czasu tendencja ta nie ustąpiła, lecz ustabilizowała się i przetrwała do naszych czasów. Co więcej,

291