page0634

626

Rzeczpospospolita

Rzeczpospolita w najogólntejszem znaczeniu nazywa się taki skład państwa, gdzie najwyższa władza nie jest nabyta mocą prawa spadkowego, lub nadana wolą i rozporządzeniem ostatniego jej posiadacza, lecz bywa udzielaną przez wybór ludu lub przez ciała wyborcze lub reprezentujące. Według ustaw dotyczących sposobu wyboru, ograniczających grono wyborców i wybieralnych, charakter Rzeczypospolitej może być bardzo odmienny, począwszy od ściśle arystokratycznego aż do zupełnie demokratycznego. Polska nazywała sie niegdyś rzecząpospolitą, z powodu, że kroi był wybieranym przez szlachtę, a władza najwyższa jej przywilejami ograniczona. Związek niemiecki mianowano zeszłego wieku rzecząpospolitą książąt, dla tego, że wybór cesarza niemieckiego stanowili elektorowie. Rzeczpospolitemi także nazywano wielkie handlowe miasta włoskie, Wenecyją i Genuę, rządzone przez nrystokracyję złożoną z najznakomitszych rodzin, które zpośród siebie wybierały dożę, jako naczelnika władzy państwa. Więcej demokratycznemu, przynajmniej w późniejszych czasach, były republikańskie ustawy państw greckich i Rzymu. W Europie nowoczesnej, pominąwszy wyżej nadmienione rzeczypospolite miejskie, jako pierwsze ważniejsze państwo republikańskie utworzył się związek siedmiu prowin-cyj niderlandzkich po wyzwoleniu się z pod jarzma hiszpańskiego. Później występuje na widownią jako rzeczpospolita, .Szwajcaryja, uchyliwszy się z pod zwierzchnictwa państwa niemieckiego. W czasie swej rewolucyi od od 1649 do 1660 r. Wielka Brytanija była przez jedenaście lat rzeczpospolitą, lecz z przywróceniem Sztuartów przyjęła znów kształt rządu dziedziczno-mo-narchicznego. Również przez jedenaście lat istniała rzeczpospolita francuzka, po pierwszej rewolucyi od 1793 do 1804 r. W ostatnich czasach Francyja znów usiłow^rała przekształcić się na rzeczpospolitą; nie utrzymała się jednakże w tym składzie dłużej nad lat pięć, od 1848 do 1853 r. Krócej jeszcze trwały wprowadzone w czasie ruchów 1848 r. republikańskie urządzenia w Węgrzech, Włoszech, Baden i t. d. Ponieważ Niderlandy od r. 1815 przyjęły ustawę dziedziczno-monarchiczną, znajduje się przeto w Europie, oprócz czterech walnych miast niemieckich i drobnej rzeczpospolitej San-Marino we Włoszech, jedno tylko państwa w kształcie rzeczypospolitej, to jest Szwajcaryja. W Ameryce przeciwnie, z wyjątkiem posiadłości europejskich i cesarstwa brazylijskie^ go, rzeczpospol ie są powszechnie ustalone; w północnej Ameryce została utworzona rzeczpospolita przez Stany Zjednoczone po oderwaniu się od Anglii w r. 1785, w południowej zaś w wyzwolonych prowincyjach niegdyś hiszpańskich na początku lego wieku. W tych ostatnich, ustawy republikańskie jeszcze się nie wydoskonaliły; natomiast w Stanach Zjednoczonych, gdzie przybrały charakter przeważnie demokratyczny, istnieją w całej sile i w zupełnym rozwoju. W teoryi rzeczpospolita uznaną jest za skład państwa najwięcej naturze ludzkiej odpowiedni i najdoskonalszy, ponieważ zasada rządzenia się ludu przez siebie samego przechodzi w^r nim w wykonanie. Przedstawia ona także w obec monarchii dziedzicznej niektóre praktyczne korzyści, jako to: usunięcie zamieszania i niebezpieczeństw pochodzących z opróżnienia tronu, ze sporów spadkowych, z regencyi w czasie małoletności następców tronu i t. d. Lecz z drugiej strony, z tegoż poglądu praktycznego ważne istnieją trudności i przeszkody, niedozwalające w większej części państw europejskich utworzenia i utrzymania się rzeczypospolitej, mianowicie: przywyknięcie do rządów monarchicznych głęboko wkorzenione przez wielo-wiekow-y rozwój ich historyczny; dziejowo także utrwalona różnica skinów