page0990

982

Starosta

ich obrońcami, jak kasztelanowie wyprowadzać zbrojne roty w pole przeciw nieprzyjaciołom. Starostwa sądowe, które Ludwik król węgierski i polski, przyrzekł nie dawać cudzoziemcom, były podówczas: krakowskie, bieckie, sandeckie, wiślickie, wojnickie, sandomierskie, zawichostskie, lubelskie, sieciechowskie, łukowskie, radomskie, łęczyckie, sieradzkie, piotrkowskie, brzesko-kujawskie, kruszwickie, władysławowskie, poznańskie, międzyrzeckie, zbąszyńskie, kaliskie, nakiwlskie, konińskie i pyzdrskie. W okresie rządów Jagiellońskich, królowie przyszli do znacznych dóbr, przez same nadawanie przywilejów do karczowania lasów, które nie miały panów. Nowe osady, musiały składać opłaty do skarbu, trzeba było urzędników, którzyby w tych osadach praw królewskich pilnowali, ztąd coraz więcej mianowano starostów. Za ich dozór, wyznaczono im dochody, które pobierali: 1) Dziesiątą część wpływów pieniężnych. 2} Trzeci snop, wytrącając zasiew, czwartą beczkę zboża i dla kobiety obornej (mającej staranie o krowach) piątą stertę siana. .3) Dziesiątą rybę przy spuście. 4) Z dochodu sądowego od kopy, trzy grosze; pożytek z grzywien, od niewychodzących na pańszczyznę. 5) Dwanaście groszy od kobiety idącej za mąż do innej wsi. 6) Od naznaczenia przysięgi dwa grosze. 7) Kary za naruszenie i psucie miedz granicznych. Łączyli oni w sobie i obowiązki ekonomiczne, albowiem odpowiadali królowi za wszelkie szkody, w stadninie i innym żyjącym jak martwym inwentarzu. Pomieszali się więc dawni starostowie z nowszymi: pierwsi należeli do sędziów, drudzy ciągnęli znaczne z dóbr ko-krzyści. Wahano się o które starostwa bardziej się dobijać, czy o te co nadają wyższą godność, czy o te co przynoszą piękne pieniądze. (Starożytności Polskie, tom 11, Poznań 1852 r.) Starostowie z coraz zuchwalszą bezczelnością oddawali mniejsze dochody królom jak je zbierali. Panowie położyli zasadę, że starostwa są tylko dla wynagrodzenia zasługi względem kraju, i zaczęto je zwać: chlebem dobrze zasłużonych (panis bene merentium), ale nie zasłużeni je brali, tylko synowie magnatów, lub przez nich forytowani. Zygmunt III, nie mogąc znieść tego nadużycia, a chcąc mieć i dla siebie dochód, podzielił je na staro-ściństwa i na ekonomije; pierwsze rozdał, drugie zatrzymał dla tronu. Niedo-syć na zabieraniu starostw przez możnowładzców, wyjednywano nadto sobie przywileje, ażeby po śmierci obdarowanego, dobra te, żona jego zatrzymała, i takie prawo żony zwano: Jus communitatiiMm. Starosta z dóbr takich dawał tylko czwartą część, kwartą zwaną, którą płacił do skarbu na utrzymanie wojska rzeczypospolitej, a zresztą był ich samowładzcą. Dla wynalezienia kwarty, taksowano kilkakrotnie dobra starościńskie, czyli odbywano tak zwane lustra-cyje, a mianowicie w latach 1569, 1616, 1660, 1765, 1789. Starostom zawdzięczamy zniszczenie dobrobytu ludowego, upadku miast, i wielu instytucyj użytecznych, rządzili jako niesumienni dzierżawcy, a dla zdobycia grosza, który jaa zbytek wyrzucali, ubożyli kmieci i mieszczan. W tym stanie rzeczy sejm 1774 r. postanowił oddawanie starostw tylko prawem emflteutycznem na lat 50, starostów zaś grodowych czyli sądowych obierać kazano. Sejm czteroletni ZBiósł sądownictwo starościńskie (ob. Polskie sądy). Tytuł starostów utrzymał się długo po upadku nawet rzeczypospolitej; dawano go zwykle tym, którzy część z dóbr starościńskich posiadali, lub wieś należącą do sądów starościńskich. Używali go sędziwi ziemianie, jeszcze za czasów księztwa Warszawskiego. Sr. hr. Skarbek, w najpiękniejszej swej powieści p. n. Pan Starosta, przedstawił nam szanowny obraz dawnego, a prawego obywatela. W Galicyi na czele cyrkułu (województwa) stoi Kreishauptmann, czyli Krejskapitan, którego powszechnie zowią starostą. Znane przysłowie: „albo starosta albo