195

Kultura dwom i ludu 195

piała się andaluzyjska elita rodów przyznających się do arabskiego pochodzenia od pierwszych osadników; jej bogactwo i potęga społeczna wynikały z zajmowanych stanowisk i zarządzania ziemią. Na dworze późniejszych Umajjadów i wokół tych dworów po raz pierwszy zrodziła się wysoka kultura. Teologowie i prawnicy reprezentowali głównie malikicką szkołę prawa, choć niektórzy należeli do mazhabu zahiryckiego, który uznawał literalną interpretację wiary i który później zaniknął. Doktorzy oraz urzędnicy studiowali filozofię i nauki przyrodnicze; potęga władców i elit znajdowała wyraz we wspaniałych budowlach i w poezji.

Th kultura rozwijała się wokół niektórych dworów w małych królestwach, na jakie rozpadł się kalifat umajjadzki: w muluk at-tawa’if, czyli w „królestwach dzielnicowych”. Almorawidzi, którzy przybyli z pustynnych rubieży Maghrebu, przynieśli ze sobą surowe podporządkowanie się zasadom prawa malikickiego i podejrzliwy stosunek do wszelkiej swobodnej spekulacji racjonalistycznej. Potęga Almohadów - ich następców - wyrosła z chęci odrodzenia pobożności; szczególny nacisk kładli oni na jedyność Boga i na podporządkowanie się prawu. Opierali się na myśli religijnej wschodniego świata islamu, gdzie założyciel tej dynastii - Ibn TUmart - studiował i ukształtował się umysłowo. Ci, którzy tę myśl upowszechnili w Maghrebie i w Andaluzji, wywodzili się z osiadłych ludów berberskich zamieszkujących góry Atlasu. Oni to stworzyli ostatnią wielką epokę kultury andaluzyjskiej, która w pewnym sensie stanowiła jej kulminację: myśl Ibn Ruszda była ostatnim sformułowaniem w języku arabskim ducha filozofii, a myśl Ibn al-Arabiego przez wiele wieków miała wpływać na wschodnią i zachodnią tradycję suficką. Po upadku Almohadów chrześcijańska ekspansja prowadziła do zaniku kolejnych arabsko-muzułmańskich ośrodków, i w końcu pozostało tylko Królestwo Grenady. Tradycja, jaką tam stworzono, była jednak na różne sposoby rozwijana w miastach Maghrebu, szczególnie zaś w Maroku, do którego emigrowali Andaluzyjczycy.

Budowle, najtrwalsze dzieła ludzkiego rzemiosła, zawsze symbolizowały religię, bogactwo oraz potęgę władców i elit. Wielkie meczety były trwałymi znakami, jakie muzułmańscy władcy pozostawili w podbitych przez siebie krajach, a pojawienie się lokalnych ośrodków władzy i bogactwa w czasach, gdy abbasydzka kontrola słabła, by w końcu zniknąć, przyczyniło się do powstania licznych budowli związanych na różny sposób z utrwalaniem religii, a wraz z nią cywilizowanego stylu życia. Rozwój systemu wakfów sprzyjał wznoszeniu takich budynków jak madrasy, zawije, mauzolea, szpitale, publiczne studnie ■ i karawanseraje dla kupców. Część z nich założyli zakładali bogaci i potężni obywatele, ale największe powstawały dzięki władcom, którzy również budowali pałace i cytadele. Ośrodki miejskie, których resztki przetrwały w Kairze i Tunisie, w Aleppo, Damaszku oraz Fezie, a także ośrodki pielgrzymowania takie