200

200 Społeczeństwa arabsko-mazułmańskie

czasach. Główny wyjątek stanowiła twórczość poetycka inspirowana przez su-fizm, jak na przykład poezja Umara Ibn al-Farida (1181-1235), zawierająca obrazy miłości i odurzenia, które można interpretować na wiele sposobów.

Jedną z przyczyn rozkwitu Andaluzji mogła być mieszanina ludów, języków i kultur. Używano tam przynajmniej pięciu języków. Dwa z nich miały charakter potoczny: specyficzny arabski andaluzyjski oraz dialekt romański, z którego później powstał hiszpański; obydwu używali w różnym zakresie muzułmanie, chrześcijanie i żydzi. Poza tym istniały trzy języki pisane: klasyczny język arabski, łacina i hebrajski. Muzułmanie posługiwali się arabskim, chrześcijanie łaciną, a żydzi zarówno arabskim, jak i hebrajskim. Żydzi zajmujący się filozofią używali głównie arabskiego, poeci natomiast hebrajskiego na nowy sposób. Zazwyczaj poezja służyła celom inne niż liturgiczne. Pod patronatem bogatych i wpływowych żydów, którzy odgrywali ważną rolę w życiu dworów i miast, poeci przejmowali arabskie gatunki poetyckie, takie jak kasyda i mu-waszszaha i używali ich do celów świeckich, jak i liturgicznych. Poetą, który zyskał sobie największą i najtrwalszą sławę, był Juda Halevi (1075-1141).

Wysoka poezja tworzona była w języku podporządkowanym ścisłym regułom gramatycznym, dotyczyła ona pewnych znanych motywów, rozbrzmiewała echami dawnych poematów. Obpk niej istniała bardziej swobodna literatura, która znajdowała uznanie szerokich warstw społecznych, chociaż trudno obdarzyć ją mianem literatury „popularnej”. W znacznej mierze była to twórczość efemeryczna, improwizowana, nie spisywana, a przekazywana ustnie. Ginęła ona z upływem czasu, część jednak się zachowała. Zadżal, który powstał w XI wieku w Andaluzji, upowszechnił się w całym świecie arabskim. Zrodziła się też tradycja dramaturgiczna. Zachowały się sztuki dla teatru cieni napisane przez autora z XIII wieku, Ibn Danijala. Odtwarzano je wykorzystując lalki lub posługując się cieniami rzucanymi na ekran przez poruszanie rąk.

Najbardziej popularnym i najtrwalszym gatunkiem były romanse. Wielkie cykle opowieści o bohaterach rozwijały się z biegiem czasu. Ich początki giną we mgle przeszłości; różne wersje można znaleźć w kilku tradycjach kulturowych. Zanim zostały spisane, istniały zapewne w tradycji ustnej. Obejmowały opowieści o Antarze Ibn Szaddadzie, synu niewolnicy, który stał się arabskim bohaterem plemiennym, o Iskandarze czyli Aleksandrze Wielkim; o Bajbarsie, zwycięzcy Mongołów i założycielu dynastii mameluckiej w Egipcie; o Banu Hi-lal, arabskim plemieniu, które wyemigrowało do Maghrebu. Motywy tych cykli były zróżnicowane. Niektóre opowieści o przygodach i podróżach nie wykraczają poza tę tematykę, inne przywołują świat sił nadprzyrodzonych otaczających życie ludzi: duchy, miecze o magicznych właściwościach, miasta marzeń sennych. W ich centrum znajduje się bohater albo grupa bohaterów: jeden