206

206 Społeczeństwa arabsko-muzułmańskie

stanowiło cechę charakterystyczną wszystkich miejskich społeczeństw muzułmańskich i - jak się wydaje - dzieła te były powszechnie czytane. Obok literatury religijnej twórczość dotycząca historii i tematyki pokrewnej tworzy największy zespół dzieł w zasadniczych językach islamu. Chociaż dzieła historyczne nie stanowiły części głównego programu nauczania w madrasach, to jednak powszechnie czytali je uczeni i studenci, a także szersze grono ludzi. Dla pewnej grupy odbiorców miały one szczególne znaczenie: zdaniem władców i tych, którzy im służyli, historia nie tylko obejmowała zapis chwały i osiągnięć ich dynastii, ale także stanowiła zbiór przykładów, z których można się było nauczyć sztuki sprawowania władzy.

Kiedy jedność kalifatu rozpadła się i pojawiły się lokalne dynastie ze swoimi dworami, biurokracją i burżuazją skupioną wokół nich, w całym świecie islamu zrodziły się lokalne tradycje historiograficzne. Naukowcy, urzędnicy lub dworscy historycy spisywali annały danego miasta lub regionu. W takich dziełach mogło się pojawić streszczenie historii powszechnej przejętej od wielkich historyków okresu abbasydzkiego, po czym następowała kronika wydarzeń lokalnych lub sukcesywnie spisywane dzieje lokalnej dynastii; niekiedy dodawano do tego biografie ludzi, którzy umarli w danym roku. I tak w Syrii Ibn al-Asir (1163-1233) umieścił wydarzenia swoich czasów i swojego rejonu w kontekście historii powszechnej. W Egipcie lokalne dzieje opisane przez Al-Makriziego (zm. 1442) i Ibn Ijasa (zm. 1524) obejmowały okres mamelucki. W Maghre-bie historia dynastii berberskich i arabskich Ibn Chalduna została poprzedzona słynną Mukaddimą (Prolegomenami), w których ustalono zasady doboru i interpretacji faktów obowiązujące w odpowiedzialnej twórczości historiograficznej:

Wielu uczonym mężom i wybitnym historykom poślizgnęła się noga w wypadku takich opowieści i poglądów [...], przyjęli je bowiem bez ich zgłębiania [...] i w końcu historia uległa pomieszaniu. [...] A zatem ten, kto zajmuje się tą dziedziną, powinien znać zasady sprawowania władzy, naturę rzeczy istniejących, znać różnice między narodami, regionami, epokami, jeśli chodzi o sposoby postępowania i zachowania się, obyczaje, wyznania, kierunki myślenia i inne sprawy. Musi posiadać wiedzę o teraźniejszości w tych wszystkich sprawach, musi posiadać zdolność ujawniania podobieństw i różnic, jakie zachodzą między teraźniejszością a przeszłością, musi umieć wyjaśniać różnice i podobieństwa, musi wiedzieć, jak powstawały dynastie i religie, a także znać zasady, przyczyny i warunki ich powstania, jakie były losy tych, którzy je tworzyli i co się z nimi działo. Winien w ten sposób zgłębić przyczyny każdego wydarzenia, rozważyć przyczyny każdej sprawy. Wówczas przekazaną mu informację porówna z posiadanymi zasadami i prawami. Jeżeli będzie się z nimi zgadzać i im podlegać, wówczas uzna ją za prawdziwą, jeśli nie - uzna ją za fałszywą i odrzuci¹.

1

Ibn Haldun, Al-Muqaddirna, s. 45-46, przekład z arabskiego: J. Danecki; por. przekład angielski, t. I, s. 55-56.