148

148 Społeczeństwa arabsko-muzułmańskie

ale nie jest nieomylnym interpretatorem wiaiy, strzegli jej natomiast alimowie, którzy w związku z tym w jakimś sensie byli dziedzicami Proroka. Brali pod uwagę sytuację, w której kalif mógł być nieprawowierny; wtedy do obowiązków wiernych należałoby usunięcie go. Argumentację tę prezentowali zwolennicy Abbasydów, usprawiedliwiającym w ten sposób rewoltę przeciwko Umajjadom, którym zarzucano, że przekształcili swoją władzę w świeckie królestwo.

Jednakże dopiero w czwartym wieku islamu (X wiek n.e.) najpełniej sformułowano teorię kalifatu. Zmiana sytuacji zagrażająca pozycji kalifów abba-sydzkich doprowadziła do prób ich obrony przez zdefiniowanie ich władzy. Zagrożenie pochodziło z dwóch różnych stron. Powstanie kalifatu fatymidz-kiego w Kairze i odrodzenie kalifatu Umajjadów w Andaluzji nie tylko rodziło pytanie, kto jest prawowitym kalifem, ale także: czy może panować więcej niż jeden kalif, czy też jedność ummy zakładała istnienie jednego jej przywódcy? Na obszarze uznającym zwierzchność Abbasydów lokalni władcy stawali się praktycznie niezależni. Nawet w stolicy, w Bagdadzie, wojskowa dynastia Bu-jidów sprawowała kontrolę nad kancelarią kalifa, a w związku z tym mogła wydawać dekrety w jego imieniu. Wydaje się, że czasami Bujidzi przypisywali sobie niezawisłą władzę, kiedy to na własny użytek przywrócili starożytny irański tytuł szahanszaha.

Taka sytuacja panowała, kiedy powstawało najsłynniejsze teoretyczne omówienie kalifatu i jego obrona. Autorem był Al-Mawardi (zm. 1058). Istnienie kalifatu, stwierdzał, nie było potrzebne z natury. Usprawiedliwia je koraniczne stwierdzenie: „O wy, którzy wierzycie! Słuchajcie Boga! Słuchajcie Posłańca! I słuchajcie tych spośród was, którzy posiadają moc rozkazywania!”⁴, z którego wynika, że kalifat został nakazany przez Boga. Miał chronić społeczność i sterować jej sprawami na bazie prawdziwej religii. Kalif musi dysponować wiedzą religijną, musi mieć poczucie sprawiedliwości i winna go cechować odwaga. Powinien być członkiem plemienia Kurajszytów, z którego wywodził się Prorok. W określonym czasie może rządzić tylko jeden kalif. Ma prawo delegować swoją władzę w określonym zakresie lub bez ograniczeń zarówno w jakiejś prowincji imperium, jak i w całym państwie. Jednakże wezyr lub emir (amir), któremu przekazane zostały uprawnienia, musi uznać zwierzchność kalifa i wykonywać jego polecenia w granicach szarłatu. Takie sformułowanie umożliwiało pogodzenie istniejącego podziału władzy z teoretycznym autorytetem kalifa, dając kalifowi prawo do zachowania tej władzy, jaką jeszcze dysponował, i do odebrania jej innym dynastiom przywództwa, które im przekazał.

Aż do końca kalifatu bagdadzkiego udawało się utrzymać jakąś formę równowagi między autorytetem a władzą. Alimowie zaakceptowali, że sułtan dysponujący siłą wojskową, miał prawo do jej wykorzystania pod warunkiem,

4

Koran IV, 59.