Fitopatologia leśna (60)

niKierysiycznycn Ula nich cech ogólniejszych. Dla uniknięcia nieporozumień owe

grupy metod będziemy nazywać „metodami” (np. metoda chemiczna, metoda biologiczna itp.), a składające się na każdą z tych grup poszczególne sposoby działania - technikami.

Stosowanie każdej z technik ochrony roślin może się odbywać na różnym poziomie wydajności. Dla zagwarantowania wysokiego poziomu wydajności używa się coraz więcej i coraz sprawniejszych urządzeń mechanicznych, co prowadzi do mechanizacji ochrony roślin.

Na początku wspomnijmy, że stosując określone techniki ochrony roślin przed chorobami, możemy praktycznie dążyć do osiągnięcia tylko jednego z dwóch ogólniejszych celów: albo zapobieżenie chorobie, albo wyleczenie z niej (w pierwszym wypadku chodzi o cel profilaktyczny, w drugim o terapeutyczny). Odpowiednio do tego wyróżnia się w fitopatologii zagadnienie profilaktyki -dyspozycyjnej i infekcyjnej oraz zagadnienie terapii.

W przypadku profilaktyki dyspozycyjnej chodzi o możliwości zmniejszenia genetycznie uwarunkowanego zakresu podatności rośliny-gospodarza, czyli dyspozycji chorobowej w ścisłym znaczeniu tego słowa, oraz o modyfikowanie tej dyspozycji za pomocą czynników środowiska, czyli o kształtowanie predyspozycji chorobowej gospodarza, oczywiście, w kierunku dla niego korzystnym. Zmniej* szenie dyspozycji jest możliwe poprzez hodowlę, wpływanie zaś na predyspozycję - przez regulowanie warunków środowiska. Z technicznego punktu widzenia osiąga się pierwsze za pomocą metody hodowli odpornościowej, drugie - głównie za pomocą metody agrotechnicznej (hylotechnicznej).

Profilaktyka infekcyjna polega na staraniach zmierzających do oddzielenia rośliny-gospodarza od patogcna lub do uniknięcia zakażenia gospodarza przez patogena, jeżeli już doszło do zetknięcia między nimi. Tak sprecyzowane cele ogólne profilaktyki infekcyjnej można realizować metodą kwarantanny, tzn. za pomocą działań niedopuszczających do zawleczenia określonych patogenów z obszarów, na których już występują, na obszary, gdzie ich jeszcze nie ma, oraz za pomocą szeregu innych metod, które mają na celu ochronę rośliny-gospodarza przed zakażeniem przez patogeny już obecne na jej powierzchni lub zagri jące jej swym rychłym najściem. Do tych innych metod należą w mniejszej większej mierze metody: agrotechniczna, biologiczna, mechaniczna, fizyc i chemiczna.

Zadaniem terapii jest leczenie chorych roślin. Może się ono odbywać £ przez niszczenie lub usuwanie z organizmu gospodarza znajdującego się w patogena, albo przez poprawianie warunków rozwoju gospodarza i doprowat nie w ten sposób do jego wyzdrowienia. Ten ostatni sposób znajduje zwykle raz w praktyce gospodarstwa leśnego i pokrywa się z reguły w znacznej mii z poprzednio już omówionymi zasadami profilaktyki dyspozycyjnej. Natom pierwszy z podanych sposobów sprowadza się do stosowania zabiegów met nicznych, fizycznych lub chemicznych, niekiedy też biologicznych.

1. Metoda hodowli odpornościowej

Hodowla odmian odpornych na choroby jest metodą ochrony przed chorob roślin, która odniosła już znaczne sukcesy w rolnictwie i ogrodnictwie, w leś twie natomiast skromne. Cechy rodziców, w tym także cechy odporności na <

roby, przechodzą na potomstwo przez geny, czyli jednostki nukleoproteinowe, które w większości (jeżeli nie wszystkie) są umiejscowione w chromosomach. Poszczególne geny są wysoce ustabilizowane i dlatego w naturze stosunkowo rzadko dochodzi do zmiany dziedzicznych właściwości, zwanych mutacjami. Dopiero od około 1900 r., kiedy uświadomiono sobie w pełni naukowy dorobek Jana Grzegorza Mendla (1822-1884) w zakresie podstaw współczesnej genetyki (badania nad mieszańcami roślin), wielu badaczy zaczęło się interesować poszukiwaniem bądź wytwarzaniem (przez sztuczne ingerowanie w układ genetyczny) roślin użytkowych wykazujących geny zdrowia lub geny odporności na poszczególne choroby, a później także na ich zespoły. Odtąd praca ta pochłania coraz bardziej zarówno fitopatologów, jak i hodowców roślin, których współpraca na tym polu wydaje się dziś oczywista. W działalności zmierzającej do wytworzenia w roślinach odporności na choroby jako środka walki z chorobami osiągnięto już znaczne postępy (wytworzenie odmian zbóż odpornych na rdze, odmian ziemniaka odpornych na raka ziemniaka, odmian wiązu odpornych na holenderską chorobę wiązu, odmian modrzewia odpornych na raka modrzewia, odmian topoli odpornych na zgorzel kory topoli i na raka bakteryjnego topoli itp.).

Świadomość, że odporność na choroby jest w bardzo znacznej mierze uwarunkowana przez geny, ma zasadnicze znaczenie dla pracy w omawianej dziedzinie, którą często nazywa się hodowlą odpornościową. Stąd, jeżeli dana roślina użytkowa jest pozbawiona odporności na określoną chorobę, trzeba szukać genów odporności w innym materiale roślinnym, a następnie wprowadzać je do jej układu genetycznego. Niekiedy rośliny z poszukiwanymi genami odporności można znaleźć już w porażonej populacji danej odmiany; wśród chorych populacji osobniki takie wyróżniają się brakiem porażenia, którego genetyczny charakter trzeba dopiero wykazać. Jeżeli jednak takich odpornych osobników nie można znaleźć w rozpatrywanej odmianie, genów odporności trzeba szukać w innych odmianach lub spokrewnionych gatunkach.

Najogólniej można powiedzieć, że istnieją w istocie rzeczy dwa sposoby hodowli roślin odpornych. Jeden z nich polega na selekcji osobników odpornych z populacji istniejących odmian lub gatunków rośliny użytkowej. Postępowanie to opiera się na zjawisku powolnego i jakby przypadkowego podlegania wszystkich organizmów mutacjom. Ta droga jednak często nie prowadzi do pożądanego rezultatu w określonym czasie, a niekiedy w ogóle nie jest możliwa. Wtedy trzeba się uciec do drugiego sposobu, polegającego na przeniesieniu genów odporności do układu genetycznego przez hybrydyzację, czyli krzyżowanie. Przeprowadza się wtedy krzyżowanie między osobnikami odpornymi i podatnymi, a potomstwo wystawia na działanie patogena, aby móc zidentyfikować osobniki odporne wśród pokolenia Fi mieszańców i zachować je do dalszego opracowania, niezbędnego do nadania opartej na nich odmianie odpornej postaci, która byłaby do przyjęcia przez praktykę produkcji roślinnej, tzn. aby obok cechy odporności miała także cechy, które były cenione u wyjściowej rośliny użytkowej (np. wysoka jakość wytwarzanego przez nią surowca roślinnego, plenność, ozdobny kształt).

Hodowla odpornościowa roślin napotyka różnego typu trudności m.in. z następujących powodów:

1) tylko część roślin użytkowych należy do roślin samopylnych (pszenica, jęczmień, groch i in.), co prowadzi do homozygotyczności potomstwa z krzyżówek, sytuacji chętnie widzianych przez hodowców, podczas gdy inne są roślinami ob-