klsti496

524

nym (porówn. tu fig. 463, 3). Ta hipoteza wydaje się być bezporówna-nia prawdopodobniejszą od hipotezy, proponowanej przez Geramba, a wywodzącej piec mieszkalny Słowian bezpośrednio od mieszkalnego ogniska, osłoniętego naprzód z boków, a potem i zwierzchu.

Rzecz się jednak gmatwa przez pewien nowy tu dla nas w tej chwili szczegół. Dotyczy on czuwaskiej, fińskich i słowiańskich nazw mieszkania, ogrzewanego piecem. Tak więc Czuwasi zwą tego rodzaju mieszkanie purt, port; wyraz to zapożyczony od Czeremisów (cze-rem. port) u których ma to samo znaczenie; czeremiski zaś wyraz jest najściślej związany z równoznacznym zachodnio-fińskim pirtti, oba przytein pochodzą z języków indoeuropejskich, gdzie jednak ich odpowiedniki (lit. pirtis, łótew. pirts, starowielkorus. ptrti>) znaczą nie mieszkanie, lecz... łaźnię! Niemal identyczny obraz widzimy u Słowian. Używają oni na bardzo znacznych obszarach wyrazipizba (dawniej ist'Łba¹^istflba) jako nazwy dla mieszkania, ogrzewanego piecem; otóż wyraz ten jest z bezwzględną pewnością pochodzenia obcego i wiąże się w jakiś dotychczas dokładnie nie wyjaśniony sposób z ludowym łacińskim *extufa „hypocaustum" (skąd franc. etuve, wł. stufa „łaźnia") oraz ze staroniemieckim stu ba „pomieszczenia ogrzewane7~żwtaszćza łaźnia". Zresztą, sądząc według pewnego świadectwa (§ 554), i u Słowian wyraz izba niegdyś oznaczał łaźnię. Z tych więc względów przy studjach nad genezą mieszkalnego pieca musimy w bardzo wysokim stopniu wziąć pod uwagę i łaźnię, lub raczej piec łaziebny (patrz dalej § 552 i n.).

540. Dzisiejsze piece chlebowe, umieszczane w izbach są bądź całkowicie ubijane z gliny, bądź też sporządzane z kamieni i gliny. Tylko wyjątkowo tu i owdzie, np. na Polesiu środkowo-południowem, spotykamy piece zestawiane niemal wyłącznie z wielkich głazów; glina zapełnia jedynie szpary między kamieniami i pokrywa cienką warstwą nierówną ich powierzchnię. Kształt jednak tych poleskich pieców jest prostokątny i pod tym względem nie różnią się one od glinianych.

Sposób budowania pieca u przeważnej części Słowian północnych, poczynając, zdaje się, od Uralu, a kończąc na zachodnich Karpatach był następujący. Na wzniesieniu, uformowanem przez drewniany pomost, ułożony na zrębie, podobnem do cembrowania studni, albo też na 4-ch nóżkach, czy palikach, ubijano grubą taflę z gliny; na niej, nieco wtyle, umieszczano właściwy piec chlebowy w postaci wydłużonego sześcianu z jamą wewnątrz. Formowano jamę bardzo rozmaicie. Na Huculszczyźnie, Polesiu etc. przed lepieniem właściwego pieca kładziono na wyżej wspomnianej glinianej tafli kłodę drzewa wielkości jamy; pokrywano ją gliną, a, gdy lepienie było

1

Stąd między iimemi nazwa miejscowości na Śląsku Cieszyńskim: Istebna.