klszesz478

ROZDZIAŁ 19. ONOMASTYKA 1551

snuć sporo przypuszczeń na temat wyrazów Czech, Serb, Chorwat..., ale nigdy, zdaje się, nie będziemy mieli bezwzględnej pewności, czy i które z tych przypuszczeń jest trafne; boć takie np. etymologie, jak wywody skądinąd niezwykle zasłużonego Brucknera, że Serb jest „przezwany od pokrewieństwa mlecznego" można — w tej tu przynajmniej formie — włożyć raczej między żarty. Nazwa Cechi., Ćachi> jest niewątpliwym skrótem; zestawiają ją zwykle ze sł. ćeta 'drużyna, wojskowy oddział itp.’ (w południowo-zachodniej Polsce istnieje zresztą — napomknę — nazwa miejscowa Czeta-chowa, kryjąca w sobie imię osobowe czy też przezwisko Czetach,, ale bliżej nic mi o niej nie wiadomo). Serba spokrewnią się częsta z pasierbem (pastrbi) czy też z wyrazem cerk.-słow. sr^bati 'siorbać itp.’ albo i z jednym i z drugim. Wreszcie Chorwat ma jakoby pozostawać w łączności ze słowac. charyati se 'bronić się’. Wszystko to są jednak tylko luźne domysły. Lepiej powiodło się z objaśnieniem miana Ruś. Słowo Rusl odpowiada mianowicie jak najzupełniej nazwie fińskiej Ruotsi, oznaczającej Szwedów. Otóż liczne i różnostronne wskazówki stwierdzają w tym związku ponad wszelką wątpliwość, że pod mianem Rust kryli się pierwotnie germańscy (waręscy) przybysze ze Skandynawii i że dopiero od nich wzięła to imię cała Słowiańszczyzna wschodnia¹; nie jest to więc pierwotnie nazwa ludu słowiańskiego; nie jest zaś też wcale słowiańskiej genezy. Podobnie przedstawia się rzecz z Wołochami. Co prawda mamy dziś grupy etniczne tej nazwy zarówno śród morawskich Słowaków (Vala§i dokoła m. Vsetina) jak i Polaków (Wałasi²), pierwotnie jednak była to tylko ruska postać niesłowiańskiego co do początku wyrazu *Volchr. (skąd m. i. nasz Włoch), służącego Słowianom do określania romańskich sąsiadów. Niezwykle zajmującą, acz bardzo ciemną, okazała się prastara nazwa stosowana przez różne ludy do Słowian: fiń. V e n a j a (^ *V e n a d a), Yenea, Yene³, st.-nord. Vindr (kraj Słowian: Vind 1 an d), nmc. Wenden, Windem łac. Venedi, Veneti, gr. Ov€veSai. — Jeśli zważymy, że lud ruski zwany Wiatyczami siedział w dobie tzw. Nestora na samym krańcu Słowiańszczyzny na pograniczu z Finami, tedy skłonni będziemy przyznać pewną, aczkolwiek wcale nie nazbyt przekonywującą rację licznym badaczom, którzy w imieniu owego ludu dopatrywali się ^{1 2} formy źródłowej *V ętt, odpowiadającej tylko co poznanym przez nas nazwom obcojęzycznym (pierwotna nazwa *Vętt zostałaby tu rozszerzona w Vętićb na wzór form Radimict, Krivići> itp.). Do tegoż ono-mastycznego zespołu można by następnie wzorem niektórych slawi-stów dołączyć — co prawda w sposób również nader niepewny — jeszcze jedną grecką nazwę Ołowian "Avtcu i wszystkie wyżej przytoczone postacie łącznie wyprowadzić za wielu innymi uczonymi od słów. rdzenia v ę t-, co m. i. tkwi w wyrazie w i ę t s z y (dziś większy). Ba, ale Wenetów znajdujemy także śród zachodnich Celtów (wzięło od nich imię francuskie miasto nad Atlantykiem Vannes), znamy ich już w czasach Herodota, kiedy o Słowianach nad Adriatykiem i Pontem mowy być jeszcze nie może, w okolicach dzisiejszej Wenecji ('Creroi), oraz daleko stamtąd w środkowo-wschodniej części północnej Małej Azji (j. w.: ’6veroi). To nieomal że całkiem wyklucza pomysły tłumaczące nazwę Wenetów-Wenedów z języka Słowian i każe się w niej domyślać jakiegoś odwiecznego, niesłowiańskiego wzgl. przedsłowiańskiego tworu. Na temat jego pierwotnego znaczenia można — przynajmniej na razie — wypowiadać tylko bardzo niepewne domysły.

Oprócz nazw etnicznych sensu stricto, także dodawane do nich bliższe określniki bywają ciekawe i mniej lub więcej ważne dla badacza dziejów czy kultury. Skąd na przykład pochodzą takie imiona jak Białoruś lub Ruś Czarna? — Niestety i na tego rodzaju pytania nie zawsze można dać odpowiedź. Co do Białorusi, to wiemy w każdym razie, iż jeszcze w w. XVIII (a nawet i w pierwszej połowie oraz w środku w. XIX) zwano tak tylko lub przede wszystkim Podźwinie i część przyległego Podnieprza; ponieważ zaś mieszkańcy tamtejsi mieli się jakoby nosić zupełnję biało, więc nie jest wykluczone, iż dzięki temu —jak podobnoć i Białokraińcy w Słowenii— wzięli swą nazwę. Trudniej objaśnić, dlaczego cała niemal Białoruś zachodnia (a mówiąc ściślej południowa cząstka dawnego woj. trockiego, całe woj. nowogródzkie i południowa cząstka woj. mińskiego³) nosiła w Polsce zupełnie pospolicie nazwę Rusi Czarnej. Możliwe, że widzieć w tym należy aluzję do jej długiej niewoli u Litwinów, bo z jednej strony obszary Czarnej Rusi i południowej „Litwy" (w ludowym rozumieniu ostatniego słowa⁴) w przybliżeniu się

1

* Dokładniej ob. o tym w obszernym przeglądzie V. Mosina pt. Varjago-russkij vopros (Slavia, r. 1931).

2

Ci ostatni siedzą na Śląsku, granicząc od południa z Góralami a od północy z Lachami (śląskimi). Wałachami zwą ich jednak tylko Łasi, podczas gdy Górale mówią na nich Dolanie, nazywając natomiast wałachami tych spośród siebie, co trudnią się hodowlą owiec. Odzież całkowicie wełnianą, zimą i latem jednaką, mają ci śląscy Górale za wałaską. Ubierać się tak, znaczy — „po wałasku chodzić“ (ustnie od p. M. Gładysza).

3

   Ob. K. Moszyński, Nowogródzkie pod względem etnograficznym, Ziemia t. 10, r. 1925, s. 182.

4

   Ściślej mówiąc, chodzi mi tu nie o polityczną granicę dawnej tzw. Litwy, lecz o południowy zasiąg ludowej nazwy Litviny na przestrzeni od okolic Bielska i Białowieży aż do Prypeci S od Łunińca (ob. mapę w rozprawie J. Obręb-skiego, Problem etniczny Polesia, r. 1936, s. 16/17). Charakterystyczne, że mn. w. wzdłuż rubieży tego zasięgu biegnie dziś granica językowa, dzieląca gwary bardziej ciążące do białoruskich od gwar ciążących do małoruskich (cf. L. Ossowski, Zaga-