klszesz488

ROZDZIAŁ 19. ONOMASTYKA 1571

powtarza się w dorzeczu Dniepru blisko 70 razy!), piasku, błota itd. Mnóstwo jest rzek „suchych", „zgniłych" względnie „gnijących" (Hniła, Hni-lica, Hniłovod itd.), „mokrych" i „wilgotnych"¹ (między nazwami tych ostatnich są nawet ciekawe złożenia jak Syrohośća; porówn. niżej: Dobrohosća, Miłohośc). Niezmiernie obficie występują rzeki i potoki białe, czarne, krasne; rzadziej — sine, srebrne (sic!), żółte, czerwone, mętne. Nieraz bywają też rzeki płaskie (Płoskaja itp.), kręte względnie urwiste (oczywiście chodzi w tym wypadku o charakter brzegów), krzywe i wijące się (tu m. i. należą: Yiła, trzy Vi-lejki, dwie Yilenki, Vilenska, Vilica, kilka Wilii [Vilija], Vilńa^{2 3} etc.). Pewne nazwy rzek wskazują na ich głębokość, jami-stość, wielkość (V'e 1 ikaj a itd.), długość (Dołhaja, Dołhuśa itp.),. nieduże rozmiary lub płytkość (Małaja, Malec, Małoteć). Oczywiście roi się po prostu od takich imion jak Bystraja, Bystrica (12 razy; cf. młrus. bystryća 'strumień leśny’, bystreń 'szumiący potok, źródło’), Bystrik... Nie brak wód zimnych. Są także śmierdzące. Niektóre z rzek, potoków i strumyczków „szemrzą" (Żurka; cf. rus. żurćati 'szemrać (o wodzie)’) lub „szepczą" (Śuśenka, Su-śavica; cf. młrus. śuskaty 'szeptać’, rus. śuśukati 'to samo’); inne — „sapią" (Sapełka, Sapina; porówn. tu m. i. poi. sopot 'zdrój, bełkocące źródło’, serb.-chorw. sopot 'to samo’oraz rzeki polskie Sopot, Sopotnica), „wydają dźwięki czkające" (Ikva, druga Ikva v. Ikava, Ićenka, Ikopof; cf. słów. ikati 'wydawać dźwięki czkające, czkać’), „buczą" (Buk, Bukovka⁴, Buća, Bućka; cf. słów. bukati 'buczeć’, wkrus. bućało 'wir wodny’), „burczą" (Burkovka, Burda, Bur-ćak itd.; cf. młrus. burćńk 'szumiący strumyk’), niby „łają" człowieka (sic!! Żurbica, Żuricha; cf. rus. żuriti 'łajać kogoś’, źurba bajanie’), to znów „dźwięczą" czy „dzwonią" (Zvonka⁵, Zvon-ćanka, Zvońec), albo po prostu „szumią^a względnie „hałasują" (Śuma, Śumovka, Suniaśeij Rov itp.), a nawet „grzmią" (Gfe-ihaćaja, Gremaćij, Hremaćka)i „ryczą" (R'evun, R'evucij, R'evucha etc.⁶; Rykovka). Zapewne dzięki głośnym rzechotom i wrzaskom żab⁷ (porówn. wyżej Żabokrik) otrzymały swe nazwy: V'ereskufija, V'ereśća, R'ekotka, R'ekotna itp. (cf. tu jednak i nazwę Rokac: rus. rokotati 'grzmieć itp.’, wkrus. gwar. roktat 'kipieć, bić [o źródle]': vod& rokćet). W ostrym przeciwieństwie do wyliczonych głośnych czy hałaśliwych rzek pozostają wody „głuche" (Hłuchovka, Hłuśica etc., Hłuchaja Łań), „nieme" (Ńe-menka⁸, Ńemka [trzykrotnie⁹], Ńemća¹⁰, może i Pońemel¹¹), „milczące" (Mołć, Mołca [dwukrotnie], Mołćja¹²) i „ciche" wzlędnie „powolne" (T ich i ńk aj a, Tichovka...; porówn. tich-i., stały epitet wielkich rzek itd. w ludowej poezji; ob. bliżej § 962, gdzie mowa o Niemnie). — Między innymi zdarzają się dość nieoczekiwanie rzeki „ślepe", tzn. zarośnięte roślinnym kożuchem (Slepńa, Slepec, Ślepca). Z działalnością ludzką wiążą się liczne imiona, co napomykają o grodach i rybackich grodzach, brodach, mostach i trzebieżach. Nawet osobiste sympatie i antypatie człowieka do tej albo innej wody znajdują pospolity i nieraz bardzo zajmujący wyraz w nomenklaturze; są więc rzeki lube (Lubehość i Lubohosć, Lubachna, Lu-busa, Luboviżka¹³...), miłe (Miłaja, Milenka, Miłohość...),

•idSti 'miło wiedzieć’.

1

   Chodzi oczywiście o moczarowate (niedostępne) brzegi. Pospolitość podobnych nazw odbiera wszelką wartość argumentom J. Mansikki, przeczącemu ze względów semantycznych, by nazwa Wołgi mogła być słowiańską i krewnie się ze słów. YBlgok^ 'wilgotny^{14 15 16}, wkrus. vłaga 'wilgoć¹⁴ (ob. Rocznik Slawistyczny t. 10, r. 1931, s. 233) i porówn. nasze rzeki Wilgi (o Wildze — Rozwadowski, Nazwy Wisły, 1. c. s. 12).

2

   Utworzone są te nazwy od słów. rdzenia vi- (cf. viti 'wić, kręcić, giąć¹⁴) za

3

pomocą pospolitego sufiksu -1 o-; porówn. np. młrus. vylnyj 'kręty’ (vylna rićka

4

Dniepru, a więc na płn.-wschodzie całego dorzecza.

5

'kręta rzeczka¹⁴), wkrus. vil'at' 'kręcić¹⁴, vil'avyj, viłavyj, viłovój 'wijący się¹⁴;

6

Tu należy zapewne i czterokrotnie powtarzający się w Podnieprzu Reut, co według M. Vasmera wywodzi się z *Revęt- 'ryczący’.

7

*    Cf. ogól.-rus. żaby vereśćati» 'żaby rechoczą’.

8

   Inaczej Ńemanka a. Ńe/ńejka, dopł. Soży, N od Homla.

9

1. Dopływ Wiechry, SW od Smoleńska, 2. dopł. Lutej w dorzeczu tejże Wiechry, 3. dopł Osteru, W od Rosławla. — Wyraz ńemka po dziś dzień znaczy w gwarach ruskich tyle co 'niema (kobieta)’ (ob. § 953).

10

   W dorzeczu górnego Sejmu, SW od Kurska (co do formy porówn. niżej w tekście Skepća od ślepi.). — Tu mogłyby też należeć: Ńemda (v. Ńemeda), o ile została utworzona od nemt (cf. kriyŁda obok kriv’Ł) oraz Ńemed' (cf. mokred^r: mokn., ćerńed': ćbrni.). Obie te rzeczki płyną na terenie wielkoru-skim między Trubczewskiem a Kurskiem, NNW i NW od Kurska. Ale: 1) istnieją nazwy rzeczne Medńa, Med'anka, 2) Ńemda występuje kilkakrotnie jako nazwa sporych rzek w głębi Rosji na obszarach dawniej lub dziś jeszcze fińskich.

11

   W dorzeczu Desny na obszarze wielkoruskim między Brańskiem a Orłem (cf. wkrus. pońemet' 'oniemieć’; sufiks jak np. w wkrus. met'el').

12

¹ Te nazwy są jednak nieco dwuznaczne; mogą mianowicie zawierać apofo-niczną postać pierwiastka, tkwiącego w apelatywie słowiańskim *molka 'bagno, mokra ziemia, błoto’. Co prawda takiej postaci (*im>lk-) dotychczas nie znam zupełnie, a normalna forma występuje w całym dorzeczu Dniepru raz jeden tylko: Mołoćnaja, przy czym wiąże się tu pewnie nie z 'molka 'bagno’, lecz z rus. mołoko 'mleko’.

13

*    Od 1'ubo v

14

fećka viłdm% t'ećot, inaczej 'rećka t'ećót vilavo, viłovdto, izvilisto, zmej-

15

koju¹⁴ („rzeczka płynie wijąc się serpentynami, jak żmija"). Do tegoż pnia należą: wkrus. viła 'człowiek przerzucający się w mowie z przedmiotu na przedmiot¹⁴, poi. (szala-) yiła 'pustak, błazen¹⁴ itd. (ob. także s. 694—95).

16

* Nazwa Buk zdarza się często w Podnieprzu, bardzo daleko od okolic, gdzie rosną buki, które, jak wiadomo, nie trafiają się zupełnie w dorzeczu Dniepru, wyjąwszy szczupłą okolicę wierzchowin Horynia. Bukoyka występuje u wierzchowin.