mas067 bmp

cze wyrazistszej niż jego autor. Dostrzegając ekspansję ruską na zachód w czasach Jarosława, uznał on restaurację państwa polskiego za poważny błąd zarówno ze strony Kijowa, jak i Niemiec. Krytykowany przez siebie fakt tłumaczył Hruszewski ówczesną słabością Polski^{1 2}; przyczynę tę oczywiście trudno byłoby uznać za wystarczającą. Stanowisko Hruszewskiego podtrzymywał W. W. Mawrodin⁸²⁹; zaś Stanisław Zakrzewski sformułował pogląd diametralnie przeciwny, uważając odbudowę monarchii Piastów za konieczność zarówno dla Niemiec, jak i dla Rusi³.

Ostatnie dziesięciolecie przyniosło w ramach omawianego kierunku poważne wzbogacenie motywacji układu. Pomoc ruska dla Kazimierza przestała być jedynie sprawą powinowactwa dynastów, stając się wyrazem solidarności klasowej feudałów obu państw w obliczu rozwoju powstania ludowego w Polsce, które mogło grozić rozszerzeniem się także na Ruś. Pogląd ten opublikował po raz pierwszy-Juliusz Bardach⁴, zaś popierający go autorzy radzieckiego podręcznika historii Polski wysunęli dodatkowo inny jeszcze motyw. Zdaniem ich Kijów obawiał się również powodzenia mazowieckich „separatystów”, które mogło rozbudzić analogiczne tendencje wśród części możnowładców w poszczególnych dzielnicach ruskich ⁵. Tę ostatnią opinię można uważać za odwrócenie „dylematu Linniczenki”. Następni autorzy podtrzymali z obu tych wyjaśnień jedynie motyw „klasowo-feudalny” ⁶.

Nieco wcześniejsze od omówionych przed chwilą hipotez było ożywienie po osiemdziesięciu przeszło latach milczenia drugiego kierunku badawczego, uznającego wojnę rusko--mazowiecką nie za skutek, lecz za przyczynę układu z Kazimierzem. Próbę Sołowiewa ponowił Józef Jodkowski, który przyjął istnienie oporu mazowiecko-.prusko-litewskiego przeciwko ekspansji ruskiej, posuwającej się wzdłuż dróg •wodnych w kierunku środkowego Niemna. Układ Kazimierza z Jarosławem miał być właśnie odpowiedzią na ową koalicję ⁷. Rozbudowę tej hipotezy w zwarty system zawdzięcza jednak nauka Henrykowi,Łowmiańskiemu, który sprecyzował bliżej charakter związków Pomorza, Mazowsza, Jaćwieży i Litwy. Miało to być przymierze zaczepne w stosunku do państw sąsiednich; Łowmiański charakteryzuje je mianem pogańskiego „bloku plemiennego”, przeciwstawiając zawiązanemu dla obrony przed nim polsko-ruskiemu „blokowi państwowemu”. Ekspansywność Bałtów dowodziła rozwoju wśród nich przemian ustrojowych, przygotowujących grunt pod powstanie organizacji państwowych. Badacz ten zwraca uwagę, że wiadomości latopisów o walkach z Bałtami w XI w. odnoszą się wyłącznie do lat 1038—58 i tłumaczy tę okoliczność ówczesnym upadkiem Polski, któ-•ry wywołać miał nasilenie najazdów bałtyckich nie tylko na ziemie polskie, lecz i na Ruś. Znane z latopisów wyprawy Jarosława były, zdaniem Łowmiańskiegó, „aktami represji” za napady Bałtów ⁸.

Odmienny wariant hipotezy „bałtyckiej” opracował Janusz Bieniak, określając wspomnianą wojnę nie jako konflikt dwóch odmiennych ustrojowo bloków, lecz dwóch państw: Rusi i państwa Miecława. Przedmiotem sporustały się ziemie Bałtów, a zwłaszcza Jaćwież. pozostająca—pod zwierzchnictwem polskim od czasów Chrobrego. Tnicjato-rem konfliktu była silniejsza Ruś, a jej ekspansywne dąże-'"iua znalazły wyraz w układzie, Jarosława z Kazimierzem, zawartym raczej’dopiero po 1(M1. r. ⁹. Zbliżone' do tegó uję-‘“Ćiastanowisko wyrazili W. T. Paszuto oraz Bronisław Włodarski ¹⁰, natomiast pogląd Łowmiańskiego przyjęły ostatnie opracowania syntetyczne, dostrzegając tak sformułowaną „kwestię bałtycką” za drugi obok solidarności klasowo-

135

1

323 m. Hruśevs'kyj, Jstorija Ukrainy — Rusy, t. II, L,viv 1905, s. aa—24.

2

323 v. V. Mawodin, o.c., s. 308—369.    •

3

   S. Zakrzewski, Okres do schyłku XII w., s. 88.

4

   Wypowiedź w miesięczniku Nowe Drogi, rok VI (1932), nr 4, s. 125. Uwaga J. Bardacha dotyczy również feudałów niemieckich.

5

   istorija Pol’śi, t. I, Moskva 1934, s. 51.

6

   A. F. Grabski, ..Pouest’ vremennyeh let” jako źródło do dziejów Polski u świetle nowszej literatury, Kwart. Inst. Polsko-RadziecKiego 1955, nr 1—2, s. 280; zob. także przyp. 338 pracy niniejszej.

7

   J. JodkOWSki, O.C., s. 173, 175—178.

8

   H. Łowmiański, Stosunki, rozdz. II, w szczególności s. 159—160. Koncepcję H, Łowmiańskiego nazywać będę dalej wariantem I hipotezy bałtyckiej.

9

• 336 j, Bieniak, Ze studiów, s. 79—84; por. także Uwagi, passim. Pogląd swój będę nazywać wariantem II hipotezy bałtyckiej.

10

387 V. T. Faśuto, Bor*ba prusskogo naroda ta nezauislmost’ (do końca XIII v.), istorija SSSR 1958, nr 6, s. 60—63, B. Włodarski, o.c., s. 17—22 oraz przyp. 126. Z wariantem II łączy obu autorów przekonanie o ekspansji Rusi na ziemie Bałtów (a nie odwrotnie), zaś B. Włodarskiego nadto sąd o czołowej roli Miecława w bloku antyruskim.