DSCF0054

SV£N ERIK ASTRÓM

Odmiennie niż jego szwagier, Chrystian V duński, Karot XI nic zgermanizował biurokracji ani armii, a jego dwór w przeciwieństwie do duńskiego także nigdy nie został zgermianizowany. Pamiętając o tym, jesteśmy w stanie zrozumieć w jaki sposób w jego czasach ważne stanowiska przypadały ludziom pochodzącym w prostej linii z miesz-czaństwa lub chłopstwa bądź wyrosłym wśród podrzędnych urzędników w Sztokholmie lub na prowincji. W czasie rozrostu imperium albo w okresach przejścia od rządów arystokratycznych (jak podczas regencji) do absolutyzmu mobilność społeczna była gwałtowna; wtedy to na czoło wysuwali się nowi 1 udzie. Spośród 111 nowych baronów, kreowanych w tym okresie, prawie połowa (48) to byli założyciele rodów, którzy urodzili się jako ludzie prości.

1 w tym też względzie rządy Karola XI — częściowo oczywiście z powodu ich długości — były znamienne; nic mniej niż 36 z 67 nowych hrabiów i baronów przez niego nominowanych należało do tej kategorii. Oznacza to wyraźną zmianę systemu w porównaniu do praktyki z czasów rządów królowej Krystyny.

Arystokracja, zarówno o dawnym, jak i nowszym pochodzeniu, nie tylko dodawała prestiżu parweniuszows-kiemu mocarstwu, ale przypadło jej—czasem samej, czasem zaś jako podporze monarchii — ponosić lub dzielić odpowiedzialność za rządzenie krajem czy to w czasie pokoju, czy też wojny.

Problemy permanentnej gospodarki wojennej

Wojny duńskie i polskie na początku XVII wieku, a jeszcze bardziej kampanie Gustawa Adolfa w Prusach j Niemczech, zmuszały do mobilizacji zasobów finansowych kraju. Podstawowym elementem w systemie fiskalnym były dawne podatki od ziemi, później znane jako „dochody zwyczajne”. Uzupełniano je dawno ustanowionym sposobem, przez doraźną pomoc z okazji królewskich ślubów, zaopatrzenia armii lub spłacenia kontrybucji wojennych, aby odzyskać ważną strategicznie fortecę, taką jak Aifsborg, który dwukrotnie w ten sposób odzyskiwano z rąk Duń-

czyków — po raz pierwszy za Jana III i ponownie za Gustawa Adolfa. Lecz gdy stan wojenny stał się mniej lub bardziej permanentny, pewne dodatkowe podatki poczęły być regularne, tworząc tak zwane dochody nadzwyczajne. Jednym z tych nowych typów podatków było na przykład pogłówne, które zostało nałożone me na ziemie, ale per capi ta. Dotyczyło ono całej pracującej ludności, mężczyzn i kobiet, w wieku od 15 do 60 lat, z wyjątkiem biedaków, waga bundo w, kalek oraz kilku uprzywilejowanych grup, takich jak mieszczanie Sztokholmu, szlachta i jej służba, żołnierze oraz ludność prowincji bałtyckich i niemieckich, która nie miała reprezentacji w riksdagu.

Po 1623 roku, gdy Holender Abraham Cabijlau sporządził pierwszy bilans finansów państwa, używając dwustronnej księgowości, możliwe jest, z pewnymi poprawkami, określenie czegoś w rodzaju bilansu w nowoczesnym znaczeniu tego terminu. W latach dwudziestych XVII wieku szacunkowe preliminarze (ogólne bądź szczegółowe), które wówczas sporządzano, obrazują pierwsze próby tego, co dzisiaj można nazwać nowoczesnym budżetem. Reformy administracyjne lat trzydziestych tego stulecia miały daleko idące konsekwencje i ułatwiły rachunkowość państwową i prowincjonalną. W czasie rządów Karola Gustawa sporządzanie bilansu finansów uważano za niecelowe, ale potem praktyka ta została wznowiona, późniejsza zaś część rządów Karola XI przyniosła rewizję procedury budżetowej. Rada państwa i kolegium skarbu zostały teraz wykluczone z przygotowywania budżetu, a królewska administracja posługiwała się nie jednym budżetem dla całego państwa, lecz oddzielnymi budżetami dla każdego głównego regionu imperium i dla poszczególnych służb, takich na przykład, jak marynarka wojenna.

Karol XI i jego współpracownicy nie mogli być tak naiwni, aby ślepo polegać na oczekiwaniach, że ich organizacje militarna i finansowa będą wolne od zakłóceń. Praca Hansa Wachtmeistera nad rozbudową floty, wysiłki Erika Dahlberga, jako generalnego gubernatora Inflant, aby utrzymać i wzmocnić twierdze bałtyckie, były prowadzone ze względu na możliwe niebezpieczeństwo, które mogłoby zagrozić marynarce i wschodnim granicom Szwecji. Wszyst-

293