Image0017

100 Szkoła - segregacje - nierówności

Badanie' zostało przeprowadzone na niewielkiej, ale losowej, próbce ogólnopolskiej gimnazjów. Próbka złożona była z 17 gimnazjów miejskich oraz 20 gimnazjów wiejskich. Badając procesy segregacji, skoncentrowano się na oddziałach klasy II gimnazjum. W wylosowanych szkołach miejskich w klasie tej uczyło się 2905 uczniów, w wiejskich - 1274 (Dolata 2002).

Dane zebrano dwiema metodami. Pierwszą był wywiad z dyrektorem szkoły. Miał on przynieść informacje o liczbie kandydatów do gimnazjum spoza rejonu i stosowanych procedurach ich nal>oru oraz o procedurach stosowanych przy |X)dzialc uczniów na oddziały. Dodatkowo pytano, czy rodzice uczniów sjx>za rejonu wnosili jakieś opłaty na rzecz rady szkoły oraz czy szkoła planuje wykorzystanie w procedurach rekrutacji lub podziału uczniów na oddziały informacji ze sprawdzianu po szkole podstawowej.

Drugą metodą był kwestionariusz składu klasy wypełniany przez wychowawców. Dostarczył on informacji o ocenach rocznych w klasie I z języka |K)lskicgo i matematyki oraz o wykształceniu matki i ojca ucznia. Dodatkowo w kwestionariuszu wychowawcy informowali, czy uczeń powtarza klasę, ma orzeczenie o obniżonym jłoziomie wymagań, dysleksji, jest nauczany w trybie indywidualnym, jest niepełnosprawny i czy jest spoza rejonu.

Informacje uzyskane od wychowawców klas pozwoliły zbudować kluczowy dla dalszych analiz wskaźnik statusu ekonomiczno-społecznego (SKS) rodziny pochodzenia ucznia. Utworzono go na podstawie danych o wykształceniu rodziców jako sumę wskaźników j>oziomu wykształcenia ojca i matki przy skali od 1 - wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe, do 4 - wykształcenie wyższe. Wskaźnik ma wartość minimalną 2, maksymalną 8, średnią 5,2, odchylenie standardowe 1,5, skośność 0,05. Ponieważ dla wielu analiz konieczny będzie wskaźnik przybierający mniej wartości, na podstawie pełnego 7-punktowego wskaźnika SKS utworzono wskaźnik 4-punktowy:

1)    bardzo niski SKS, 2-3 pkl (10% w całej próbce),

2)    niski SKS, 4-5 pkl (46% w całej próbce),

3)    średni SKS, 6 pkt (26% w całej próbce))

4)    wysoki SKS, 7-8 pkt (18% w całej próbce).

Segregacjo międzyszkolne

Rozpoczniemy od zróżnicowania SKS ze względu na podział na gimnazja miejskie i wiejskie. Różnica w poziomic SKS między szkołami funkcjonującymi w mieście i na wsi stwierdzona w tym badaniu jest statystycznie znacząca, ale trochę mniejsza niż w innych studiach. Jcdnoczynnikowa ANOVA wykazuje, że podział miasto-wieś wyjaśnia około 4%' zmienności wskaźnika SKS. To dwukrotnie wyższy odsetek w ^równaniu z badaniami segregacji w szkołach i>odstawowych, ale pamiętajmy, że w tamtym badaniu próbka szkól wiejskich była niereprezentatywna.

Podział miasto-wieś wyjaśnia stosunkowo niewielki odsetek zmienności wskaźnika SKS. Czy oznacza to, że generalnie gimnazja w Polsce pracują w mało zróżnicowanych warunkach społecznych? Oczywiście, nie. Analiza wariancji wykazuje, że wskaźnik segregacji międzyszkolnej wynosi 19% (czyli szkoła jako zmienna niezależna

¹ Badanie przeprowadzono w ramach programu monitorowania skutków reformy oświaty realizowanego przez Instytut Spraw Publicznych, finansowanego przez MEN. Niniejszy podrozdział jest skrócony i zmodyfikowaną wersją raportu badawczego napisanego przez autora (Polata 2002).

Rozdział 2. Poziom segregacji społecznych w polskiej oświacie

101

wyjaśnia 19% zmienności SES). To znaczący wynik, wskazujący na silne zróżnicowanie szkól ze względu na SES rodziny ucznia. Interesujące, że zróżnicowanie szkól miejskich i wiejskich jest porównywalne. Odpowiednie odsetki wynoszą 15% i 16%. Oznacza to, że różnice miasto-wieś są stosunkowo niewielkie w |x>równaniu z różnicami między poszczególnymi szkołami.

Segregacjo na progu gimnazjum: procedury rekrutacji do gimnazjów

Kolejny punkt to analiza procesów selekcji na progu gimnazjów. Osłabienie rygorów rejonizacji wraz z niżem demograficznym uruchomiło - szczególnie w dużych miastach - konkurencję między szkołami. Orężem w walce konkurencyjnej może stać się selekcja na wejściu do szkoły. Spróbujmy przeanalizować ten proces.

Zacznijmy od analizy procesów rekrutacji w gimnazjach miejskich. Wyliczenia o|>arte na danych pochodzących z wywiadów z dyrektorami |x>kazują, że w zbadanych gimnazjach miejskich uczniowie sjK>za rejonu stanowią 17% wszystkich uczniów. Procent ten jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych szkołach. W dwóch gimnazjach w klasie II nie ma żadnego ucznia s|)oza rejonu, w siedmiu placówkach uczniowie sjx>za rejonu stanowią do 10%, w czterech - od 11% do 20%, w jednym - 29%, w trzech -40% i więcej. Zgodnie z przewidywaniem, rekrutacja uczniów sj>oza rejonu to specjalność gimnazjów z dużych miast, ale nie jest to związek zbyt silny.

W sześciu gimnazjach rekrutacja uczniów spoza rejonu wiązała się z selekcją kandydatów. Poziom tej selekcji byl zróżnicowany. Z najsilniejszą selekcją mamy do czynienia w szkole 101 - przyjęto tu tylko 41% kandydatów. Ciekawe, że jest to gimnazjum, w' którym uczniowie sjK>za rejonu stanowią ponad 70% wszystkich uczniów klasy II. W pozostałych pięciu gimnazjach procent przyjętych kandydatów s|>oza rejonu wynosi 60-88.

Jakie procedury stosowano przy podejmowaniu decyzji selekcyjnych? Dyrektorzy wszystkich sześciu szkól na pierwszym miejscu listy kryteriów wymieniają oceny na świadectwie z klasy VI. Znamienne, że zawsze były to również oceny z zachowania. W jednym przypadku ta właśnie ocena otwierała listę kryteriów. W dwóch przypadkach brano i>onadto pod uwagę argumenty zawarte w podaniu rodziców. W pojedynczych przypadkach wystąpiły takie kryteria, jak odległość do szkoły, porozumienie między gminami dotyczące finansowania nauki i dojazdów, osiągnięcia w konkursach i aktywność ucznia. Tylko jeden dyrektor odpowiedział twierdząco na pytanie, czy rodzice dzieci przyjętych spoza rejonu wpłacali dodatkowe, dobrowolne darowizny na rzecz rady rodziców.

Jakie konsekwencje dla składu społecznego miały te procedury? W trzech gimnazjach uczniowie spoza rejonu znacząco „poprawili" skład społeczny szkoły, w dwóch placówkach przeciętny SES uczniów spoza rejonu odpowiadał w przybliżeniu SES uczniów z rejonu, w jednym trudno o wiarygodny szacunek z powodu zbyt dużych braków danych. Widzimy więc, że tylko w trzech gimnazjach miejskich na 17 procesy selekcji towarzyszące rekrutacji przyczyniły się do nasilenia segregacji. Należy jednak pamiętać, że oprócz procedur selekcyjnych stosowanych przy rekrutacji kandydatów spoza rejonu, samo otwarcie możliwości poszukiwania lepszego gimnazjum, nawet gdy wszyscy chętni są przyjmowani, prowadzi do „naturalnej” selekcji, ponieważ wśród uczniów spoza rejonu są nadreprezentowane dzieci z rodzin o wyższym SES. Z rodzin