IMG031

imitowanych w Genezis z Ducha. Otóż nauka Słowackiego, stanowiąca swoisty system filozoficzno-religijno-kosmologiczny, tłumaczy „tajemnice genezyjskie” i wykłada dzieje pracy „Ducha, robotnika Pańskiego" ¹⁸ jako siły tworzącej, od której wszystko pochodzi, cały kosmos oraz świat ziemski, przyroda ożywiona i nieożywiona.

W Genezis z Ducha, prozaicznym poemacie w formie modlitewnej rozmowy z Bogiem, rozpamiętuje poeta także dzieje własnego ducha, przede wszystkim jednak przedstawia powstawanie świata szeroko pojętej przyrody w jej kolejnych formach genezyjskiego rozwoju. Dowodzi tam, że „duchy Słowa", na początku przebywające w Bogu, w nieprzepartym dążeniu do przybrania widzialnej, zmaterializowanej „formy" przerodziły się najpierw w ruch, w dalszej zaś ewolucji genezyjskiej w światło, wreszcie przybrały rozmaite kształty materialne, uwidocznione w świecie roślin, ożywionym przez „ducha roślinnego” ¹⁶, w świecie ptaków i zwierząt aż do „kształtu” człowieka włącznie. Nieprzerwana ciągłość genezyjskiego tworzenia została zachowana we „wspomnieniu” dawniejszych, przeszłych form ewolucyjnych :

W każdym kształcie jest wspomnienie niby przeszłej i rewelacja następnej formy, a we wszystkich kształtach jest rewelatorstwo ludzkości, śnicie niby form o człowieku. Człowiek był przez długi czas finalnym celem ducha tworzącego na ziemi¹¹.

Warunkiem postępu na drodze genezyjskiej ewolucji i uzyskiwania coraz doskonalszych form jest śmierć. „Przez przyspieszenie śmierci ciał przyspieszał się pęd duchowy żywota” ^ls. W tym zaś nieustannym i niewyobrażalnie długotrwałym rozwoju jedne duchy wyprzedzają inne, są duchami przodującymi i one podnoszą na wyższy poziom całe stworzenie. Ich dążenie do ideału, do osiągania coraz wyższej doskonałości poprzez wcielanie się w kolejne kształty nie odbywa się wszakże bez walki i bez cierpień:

Uczucie więc nieskończoności w duchu, w sporze z formą jego skończoną — rodzi myśl ...

Ody duch jest wielki, w wolach swoich nieskończonych potężny ... walka ta obja-

^ł> Genezis z Ducha [w:] Dzieła wszystkie, t. XIV, s. SS *• Tamże, s. 58.

^1T Tamże, s. 54. ^u Tamże, s. 53.

wia się nieskończoną i twórczą myśli potęgą ... i przeciwnie słabość ducha, wnet niemocą formy pokonana, bezpłodną jest i słabym tylko zwyczajnych myśli szelestem ciało napełnia

Społeczeństwa ludzkie i poszczególne narody są prowadzone wzwyż przez swe duchy przewodniczące, które nie mogą jednak spełnić wyznaczonej im misji i osiągnąć celu wyznaczonego danemu narodowi na przestrzeni jednego żywota ludzkiego, dlatego więc wcielają się w ciągu dziejów w coraz to nowe postacie. Taki zaś naczelny duch, przewodniczący narodowi, jest właśnie królem-duchem.

Dochodzimy w ten sposób do właściwego tematu naszych rozważań, do Króla-Ducha, stanowiącego pod względem chronologicznym ostatnie ogniwo w filozoficzno-mistycznej twórczości Słowackiego i zarazem poetycką realizację jego „genezyjskiej nauki’* w odniesieniu do dziejów Polski.

Oprócz pierwszego rapsodu poeta pozostawił resztę dzieła w rękopisie, niewykończoną i nieuporządkowaną, której układem i wydaniem zajęli się filologowie, dając jedyny w swoim rodzaju przykład filologiczno-edytorskiego trudu i kunsztu. Najważniejsze edycje Króla-Ducha, które ilustrują kolejne i zasadnicze etapy historii układu tekstu poematu wraz z licznymi odmianami, opracowali: Antoni Małecki *°, Bronisław Gubrynowicz ”, Jan Gwalbert Pawlikowski ” oraz wydawcy Dzieł wszystkich Słowackiego pod redakcją Juliusza Kleinera²³. Edycje te różnią się między sobą, przede wszystkim pod względem uporządkowania tekstu, a nawet jego podziału na części. Dość wspomnieć przykładowo, że Małecki, a za nim Gubrynowicz i Pawlikowski — przyjęli, iż całość poematu (oczywiście bez wariantów) składa się z pięciu rapsodów, Natomiast Kleiner i jego współpracownicy ustalili, że jest ich cztery, gdyż rapsod oznaczony w poprzednich wydaniach jako drugi, zatytułowany przez poetę Dokoń-

*• List do J.N. Rembowskiego, tamże, s. 411.

" J. Słowacki, Pisma pośmiertne, Lwów 1866, t. II: Król-Duch (zawiera tekst główny z nielicznymi wariantami, bez Rapsodu i).

¹¹ J. Słowacki, Dzieła. T. IV: Król-Duch, Lwów 1909 (zawiera tekst główny wszystkich rapsodów z wówczas znanymi odmianami).

^a> J. Słowacki, Król-Duch, Lwów 1925 (t. I zawiera tekst główny całości dzieła z odmianami; t. H — komentarz wydawcy).

** J. Słowacki, Dzieła wszystkie. Król-Duch, Rapsod I w oprać. i. Kleinera w t. VH, Wrocław 1956. Dalsze rapsody z odmianami zob. wyżej przyp. 11.

215