IMGg98

niejszych zaś wrażeń dostarcza oglądanie, jak rzeczy dzieją się w naturalnym dli nich otoczeniu. Słowo w obu wypadkach daje rezultaty przeciętne.

Rolą nauczyciela na wycieczce i podczas prezentacji schematu było kie. rowanie obserwacją, którą prowadzili uczniowie. Istotą kierowania obser. wacją uczniowską jest doprowadzenie do tego, żeby spostrzeżone zostać istotne cechy i funkcje i żeby w wyniku tego w umyśle ucznia powstała reprezentacja obserwowanego obiektu pozwalająca rozumieć możliwie najszersą klasę zjawisk, do której należy obserwowany obiekt. Dobre poznanie schematu produkcji w jednej fabryce pozwoli rozumieć, na czym ta produkcja polega, jak jest zorganizowana, jakie środki materialne i decyzje składają się na nią i jakie są ogólne zasady produkcji, a także wykształci umiejętność szybkiego i trafnego zrozumienia schematów przedstawiających funkcjonowanie rozmaitych instytucji.

PRZYGOTOWANIE MATERIAŁU NAUCZANIA

Wybór wiadomości i środka ekspozycji. W polskiej szkole rzadko posługujemy się filmami dydaktycznymi i korzystamy z audycji telewizyjnych. Oferta programów jest skąpa, trudności organizacyjne dość znaczne, a ochota nauczycieli, żeby kosztem własnego wysiłku podnieść jakość nauczania, niepowszechna. Kiedy już ktoś dobierze film albo poświęci całą lekcję na oglądanie audycji telewizyjnej, sądzi, że zrobił wszystko.

Nie majak dotąd poważnych dowodów na to, że opłaca się zwykły tok lekcji zastąpić filmem lub audycją, są natomiat dowody, że wprowadzenie filmu lub jego fragmentu albo wykorzystanie audycji (lub jej fragmentu) jako materiału służącego zróżnicowanej konstrukcji lekcji daje dobre rezultaty.

W wypadku rycin, obrazów, schematów, modeli nieruchomych i modeli ruchomych nie ma pokusy, żeby wyręczyć się pokazem zajmującym całą jednostkę metodyczną. Osobną sprawą jest prezentowanie obiektu w warunkach naturalnych, co—jeśli obiekt jest skomplikowany (jak np. fabryka)—możestać się podstawą jednostki metodycznej.

Pierwsza zatem decyzja nauczyciela dotyczy tego, jakie wiadomości, jaką partię materiału należy przedstawić uczniom do obserwacji. Druga — jakim narzędziem się posłużyć.

Film, zwłaszcza trikowy, może pokazać w skróconym czasie odlegle lub długotrwałe procesy niedostępne obserwacji nie uzbrojonym okiem. Fotografia lub obraz demonstruje obiekt, tak że możemy systematycznie dokonać oglądu, albo uwypukla jakieś cechy, którym chcemy się bliżej przypatrzyć.

Na modelu, zwłaszcza ruchomym, możemy łatwiej, bo korzystając z trzeciego wymiaru, zobaczyć właściwości obiektu i związki pomiędzy nimi.

Schemat pozwala najłatwiej wydobyć z całego zbioru cech te, na których nam zależy, i sygnalizować związki między nimi.

Do naszego zamiaru, do materiału nauczania, do warunków organizacy)* nych i materialnych coś będzie pasowało lepiej, coś gorzej. Upewnijmy się tylko-_cZy te wiadomości, które chcemy uczynić przedmiotem obserwacji uczniów, pasują do danego środka i czy właśnie ich obserwowanie jest potrzebne.

Przedmiotem obserwacji może się stać działanie i efekty działania nauczyciela lub uczniów, np. pokaz doświadczenia lub ciągu eksperymentów. Obserwacja jest wtedy sposobem zastępczym, bo oczywiście byłoby najlepiej, gdyby każdy uczeń mógł przeprowadzić doświadczenie lub wykonać czynności, zamiast poznawać ją, oglądając, jak wykonuje ją ktoś inny i słuchając stosownego komentarza.

Włączenie obserwacji w tok lekcji. Skoro nauczyciel nie powinien oddawać jako kierownik lekcji inicjatywy w ręce autora filmu albo audycji, tylko sam decydować o miejscu środków technicznych w metodycznej konstrukcji lekcji, możemy traktować wszystkie obiekty obserwacji pod pewnymi względami podobnie.

Obserwacja ma służyć zgromadzeniu danych, które są potrzebne, żeby poznać obserwowany obiekt lub jego reprezentację na szkicu, obrazie itd. Chodzi tu

0    dane zawierające informacje o wyglądzie, funkcji, pochodzeniu, związkach zewnętrznych i wewnętrznych. Mogą to być też dane szczególnie eksponujące jakąś właściwość, np. użyteczność, dane symboliczne lub zawierające ładunek emocjonalny, więc mające kształtować postawy i upodobania.

Obserwacja może służyć zgromadzeniu danych weryfikujących wiedzę wcześniejszą albo wprowadzać zasadniczą część pracy nad poznaniem obiektu.

Innymi słowy: co ma być przed i co po obserwacji?

PRACA Z UCZNIAMI

Przygotowanie do obserwacji. Uczeń powinien wiedzieć, co ma obserwować i po co. W ten sposób jego obserwacja będzie „mądrzejsza”, bo wmniejszym stopniu zakłócona przypadkowymi spostrzeżeniami i w mniejszym stopniu obciążająca pamięć — „skoro nie wiem, po co prowadzę obserwację, staram się zapamiętać wszystko”. Ale trzeba też nawiązać do wcześniejszej wiedzy ucznia i doprowadzić go do gotowości spostrzegania i rozumienia tego, co zostanie zaobserwowane. Trzeba uzupełnić braki w wiadomościach, sprawdzić i — w miarę potrzeb — uzupełnić zasób potrzebnych pojęć.

Nie byłoby sensu np. demonstrować uczniom rycinę z Krzysztofem Kolumbem przedstawiającym na dworze hiszpańskim projekt wyprawy do Indii, gdyby nie znali oni pojęć „wyprawy odkrywcze” i „dwór hiszpański”, nazwy Indie

1    zasady kulistości ziemi.

Doprowadzenie do spostrzeżenia cech istotnych dla obserwowanego obiektu i celu o bse rwa cj i. Obserwacja jest procesem rozwijającym się od spostrzegania cech. które najbardziej rzucają się w oczy > na których spostrzeżenie jesteśmy nastawieni, do spostrzeżenia cech najbardziej istotnych. Chodzi o to, żeby wstępna faza procesu nie przeciągała się zbytnio.

W większości sytuacji potrzebne jest zaobserwowanie grupy cech, związków

167