obraz9

Istoty Najwyższej. Istota Najwyższa, Stwórca, pojęta była w dawnej religii meksykańskiej w postaci pojedynczej i podwójnej zarazem, jedna w dwóch osobach, przy czym z dwóch osób jedna jest płci męskiej, druga żeńskiej, jedna zaś jest teoretycznie dwupłciowa jako synteza dwóch składników seksualnie się dopełniających. Ten złożony charakter Najwyższej Istoty wyraża się w rozmaitych jej imionach: Tota-Tonan („Nasz Ojciec-Nasza Matka”), Tonacatecutli-Tonacaciuatl („Pan-Pani naszego ciała”), Ometecutli-Omeciuatl („Pan-Pani dwojakości”) (omeyotl)¹⁰. Istota owa przebywa w najwyższym z trzynastu (lub dziewięciu) nieb azteckiego wszechświata ⁿ, który nosi nazwę omeyocan, czyli „miejsce dwojakości”, „siedziba dwojga”. Inne dualistyczne imię bóstwa jednego w dwóch osobach zawiera jeszcze jaśniejszą aluzję do jego niebiańskiej natury: brzmi ono Ilhuicatecutli (Ilhuicateotl)-Ilhuicaciuatl, „Pan-Pani nieba” (ilhuica)¹². Chromatyczny refleks' tego uranicznego dualizmu widzimy w innej parze imion, Etzlaąuenąui (okryty krwią) — Tecolliquenqui (okryty węglem)¹³ — aluzja do nieba czerwonego i nieba czarnego: czerwień, kolor nieba dziennego, słonecznego, jest tu pierwiastkiem męskim, kolor nieba nocnego, ciemnego i księżycowego, stanowi pierwiastek żeński.

Jeden-dwoje symbolizuje połączenie się płci. Bóstwo jedno . w dwóch osobach (Ometecutli-Omeciuatl) zsyła z nieba dusze mających się narodzić z łona kobiet zapłodnionych uściskiem. W tekstach pisma obrazkowego, znanych pod nazwą „Kodeksów meksykańskich” spotyka się rysunek postaci męskiej lub żeńskiej w pozycji leżącej twarzą ku dołowi, poniżej widnieją dwie figurki ludzkie siedzące naprzeciw siebie — para ludzka, która ma zostać uszczęśliwiona poczęciem dziecka; dusza tego dziecka zesłana jest już z nieba przez bóstwo najwyższe (w jego męskiej lub żeńskiej postaci) w łono matczyne ¹⁴. Otóż na jednym z tych obrazków żeńska postać bóstwa, pochylona nad ziemią, „tak jak starożytni Egipcjanie przedstawiali zazwyczaj swoją boginię niebios, Nut” ¹⁵, wyłania się z ciemnego tła usianego oczami^1G, które ma wyobrażać nocne wygwieżdżone niebo.

Koncepcja Istoty Najwyższej dawnej religii meksykańskiej jako stwórcy jednego w dwóch osobach, męskiego i żeńskiego, dołącza się więc do innych śladów, na jakie natrafiano już dawno

w Ameryce Północnej (rozdz. XXII, 10) i gdzie indziej (rozdz. XVII, 1; rozdz. XIX, 4 i 5).

Taka koncepcja nie mogła się zrodzić z niczego, nie jest też wyrazem jakiejś abstrakcyjnej Weltanschauung. Podobnie jak gdzie indziej, występuje zazwyczaj w połączeniu z rozmaitymi znamionami i elementami struktury dualistycznej (zwłaszcza dualistycznej struktury społecznej)¹⁷, tak też w starożytnym Meksyku stoi za nią konkretna rzeczywistość historyczno-kultu-ralna i historyczno-religijna. Bogini Omeciuatl jest wprawdzie, na pozór, jedynie pozbawionym własnej treści odbiciem męskiego bóstwa Ometecutli, jak Tonan odbiciem Tota, a Tonacaciuatl —-Tonacatecutli; ale imię Tonacaciuatl, „Pani naszego ciała” zawiera niedwuznaczną aluzję do pożywienia, od którego zależy nasze „ciało” (tonacayotl) i nasza egzystencja, w pierwszym rzędzie do kukurydzy, stanowiącej podstawę pożywienia, a zatem i do uprawy kukurydzy, czyli rolnictwa, oraz tej formy religijnej typowej dla kultur rolniczych — kultu bóstwa ziemi, matki wszystkich i wszystkiego.

Rzeczywiście bogini-matka-Ziemia zajmowała niepoślednie miejsce w religii dawnego Meksyku. Nazywała się Toci — „babka nasza”, albo Teteo innan —• „Matka bogów”, Tlalli iyollo „serce ziemi”. Istniały i inne pojęcia, jak Tlacolteotl, „bogini brudów”, czy Tlaeląuani, „zjadaczka kału” — aluzja do grzechów cielesnych, które w kulcie tej bogini były obiektem publicznej spowiedzi z towarzyszącym jej puszczaniem krwi z języka, uszu i innych części ciała ^1S. Punktem kulminacyjnym święta tej bogini (obchodzonego we wrześniu i zwanego ochpanicli, czyli świętem miotły) ¹⁹ był obrzęd odprawiany w świątyni wielkiego narodowego bóstwa Azteków imieniem Uicilopocztli, jako że bogini nie miała w mieście własnej świątyni, jedynie kaplicę na przedmieściu, niejako dla podkreślenia jej rolniczego charakteru i obcego pochodzenia. Rzeczywiście wierni bogini uczestnicy ochpanicli (ikonograficznie przedstawiani są z miotłą w jednej ręce, drugą ręką ujmując swój olbrzymi fallus) nosili spiczaste czapki charakteryzujące ich jako Huaxteków, czyli pochodzących ze wschodniego obszaru zwanego Huaxteca, który opada z wyżyny ku morzu aż po Vera Cruz ²⁰. Huaxtekowie, wyraźnie wymieniani (Sahagun) jako czciciele Tlaęolteotl, byli ludem z grupy

377