PICT2643

452 Część IV. Twoja śmierć

ye.”

ukr

z roku 1703 w kształcie malutkiej złotej trumienki zawierającej włosy wieczku wyryto drobnym pismem słowa: „P.B. obiit ye 1705 Aged 54 ^ W ciągu jednego stulecia ta sama trumna zyskała nowe zastosowanie zmieniając kształtu, lecz miniaturyzując się. W pierwszym przypadku

^anj_a

*ie

Się

wała szkielet i miała przypominać o nieuchronnej śmierci, w drugim za^j włosy zmarłej drogiej osoby i służy do utrwalenia jej pamięci oraz zachowa • cząstki jej ciała. A zatem drugi typ pamiątki to takie memento mori, g<j zamiast szkieletu występuje pukiel włosów: memento mori przekształciło w memento illius — pamiętaj o nim (niej).

roku 1700, ma również ów dwojaki charakter. Przedstawia grób: jest to

Inny miniaturowy przedmiot z tej samej epoki co poprzedni, czyli z okol

0 dwóch poziomach. Na dole kamienna płyta, a na niej szkielet spoczywająJ w pozie leżących posągów nagrobnych; powyżej dwa anioły unoszą do nieba medalion, gdzie z braku miejsca zamiast portretu występują inicjały. fj₀stanowi plecionka z ludzkich włosów. Szkielet należy jeszcze do memento mori, reszta — do memento illius.

Te dwa klejnoty, pochodzące z samego początku wieku XVIII, są jedyne w swoim rodzaju, natomiast w ciągu tego stulecia bardzo wiele innych klejnotów powtarza, z niewielkimi zmianami, następujący model: również miniaturowy grób, ale nie jest to już, jak poprzedni, grób w kościele, pomnik w makabrycznym stylu głoszący contemptus mundi, lecz scena przy grobie na łonie natury: stela albo urna pogrzebowa w antycznym stylu, a obok płacząca kobieta, czasem z dzieckiem, a czasem z pieskiem. Powyżej listowie wierzby płaczącej. Rozpoznajemy tu mourning picture sprowadzony do miniaturowych rozmiarów. Tło i niektóre fragmenty krajobrazu uplecione są z włosów.

Tematem więc jest również grób, ale zmienił on zarówno wygląd, jak funkcję. Jest to pamiątkowy pomnik, który odwiedza się jak żyjącego przyjaciela na wsi. Pamięć o zmarłym zupełnie wyparła strach przed śmiercią

1 wezwanie do pokuty. Jeden z klejnotów, z roku 1780, nosi napis: „May Saints embrace thee with a love like minę.” (Oby święci wzięli cię w objęcia z miłością równą mojej.)

W wieku XIX zanika z kolei przedstawienie grobu, które utrzymywało się przez ponad stulecie. Klejnot jest teraz zwykłym medalionem zawierającym bardzo często portret, a zawsze jeden albo dwa pukle włosów. Jeżeli jest tylko jeden, są to włosy ukochanej osoby żywej albo umarłej. Kiedy są dwa pukle, ich połączenie jest symbolem związku dwóch istot kochających się za życia i po śmierci. Z włosów pleciono również bransolety i pierścionki. Włosy same przez się są pożywką pamięci.

U kresu ewolucji nie chodzi już o ukazanie tematu śmierci w ogóle ani tematu śmierci drogiej istoty: sama śmierć jak gdyby się zatarła, a zostaje tylko namiastka dała, jego nie podlegająca rozkładowi cząstka.

Rozdział 10. Czat pięknych śmierci 453

DUSZE CZYŚĆCOWE

Przywiązanie do osoby zmarłej przejawia się w innej serii świadectw, jakimi są ołtarze dusz czyśćcowych, to znaczy w nowych formach, jakie przybrało nabożeństwo za dusze w czyśćcu od końca XVII wieku. Jest to rytuał katolicki, bo jak wiemy, odrzucenie tej formy pobożności legło u podstaw zerwania Lutra z Rzymem: protestanckie ortodoksje odmawiały żywym prawa interwencji na rzecz zmarłych, których los zależy jedynie od wszechmocy Boga. Co prawda, powód ludzkiej interwencji inny był pod koniec średniowiecza, a inny w romantycznym wieku XIX. Z końcem średniowiecza człowiekowi chodziło tylko o siebie; chciał wymusić na Bogu własne zbawienie, zagwarantować je sobie przez nagromadzenie modlitw, dobrych uczynków i odpustów. Z czasem coraz częściej interweniowano na rzecz drugich. W ciągu wieku XVIII, a zwłaszcza XIX wstawiennictwo to stało się sposobem przedłużania poza grób ziemskich starań i uczuć.

Wbrew zakazowi modlenia się za swoich zmarłych, jaki wydawały wiernym Kościoły protestanckie od wieku XVIII, nowa uczuciowość nie zgadzała się na pozostawienie ich nieznanemu i groźnemu losowi. Ponieważ nie było mowy o kwestionowaniu opinii reformatorów i powrocie do przesądów papizmu, przeszkodę teologiczną ominięto i postępowano tak, jak gdyby nie było ani predestynacji, ani sądu, ani potępienia: nie trzeba się modlić, skoro nie ma niebezpieczeństwa. Ale może również dlatego nie myślano o niebezpieczeństwie, że nie można było interweniować. Śmierć Heleny Burns w Dziwnych losach Jane Eyre Charlotte Bronte stawała się zwyczajnym przejściem do nowego świata, do szczęśliwego domu, dokąd, gdy nadejdzie dzień, pójdziemy wszyscy, aby odnaleźć naszych zmarłych, i skąd przybywają oni, aby nas nawiedzać.

To, że zabrakło czyśćca i że nie było możności wstawiania się za zmarłymi, przyspieszyło ewolucję duchową zmierzającą do osłabienia nieodwołalności śmierci i do zbliżenia żywych z umarłymi, którzy stali się pseudożywi, bezcieleśni. To na pewno między innymi tłumaczy, dlaczego kraje protestanckie stanowiły podatniejszy grunt dla rozwoju spirytyzmu i stosunków pomiędzy żywymi a zmarłymi niż obszary katolickie.

Kościół katolicki natomiast, ponieważ od dawna nawiązał wymianę dóbr duchowych pomiędzy ziemią, niebem i czyśćcem, chciał utrzymać związki między dwoma światami w granicach tej uznanej już wymiany i sprzeciwił się wszelkim innym jej formom oprócz kultu wspomnień i grobów, o czym mów ić będziemy w następnym rozdziale. Tak więc w obrębie tradycyjnych form nabożeństwa za dusze w czyśćcu pojawił się nowy prąd wrażliwości, troska o zmarłych.

Wiara w istnienie czyśćca zrodziła się bardzo dawno wśród Ojców Kościoła, wśród średniowiecznych teologów, jak święty Tomasz, wśród litterati, jak