PICT2645

456 Część IV. Twoja śmierć

wszystkich kościołach dość dużych, aby mieściły wiele ołtarzy, jedną przeznacza się na to nabożeństwo; często opiekuje się nią wyspecjalizo^^ bractwo. Nad ołtarzem wisi obraz przedstawiający wszędzie mniej więcej samą scenę: znajdujemy ją w Wiedniu, w Paryżu, Rzymie, w Prowa^ i oczywiście w Meksyku; u dołu dusze palą się w płomieniach, wznosząc oczy ^ raju, skąd przyjdzie wybawienie. Powyżej otwierają się niebiosa i po je₍j_n ! stronie ukazuje się Chrystus albo Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus, a z giej jeden albo dwóch świętych orędowników, wybranych z grona najpopuU niejszych, jak święta Agata z odciętymi piersiami, ale przede wszystkim świ_ęcj z zakonów żebrzących, uważani za inicjatorów wielkich form pobożności i owocnych odpustów, jak święty Dominik z różańcem, święty Szymon Stock ze szkaplerzem i święty Franciszek, którego sznur pozwala podciągnąć w g<j_ręjakiegoś ufnego mnicha albo laika, jeśli był dość przewidujący, aby wstąpi

do trzeciego zakonu. Wreszcie ostatnia grupa to aniołowie: przynoszą pewną pociechę, ulgę, zimną wodę z polewaczki tym, których godzina jeszcze nie nadeszła, i zabierają do raju tych, dla których skończył się czas próby.

Tę samą ikonografię znajdziemy na wielu witrażach z końca XIX wieku. Najciekawsza zmiana dotyczy grupy dusz płonących w ogniu. Z początku (na przykład w Wiedniu) dusze te przedstawiano zgodnie ze scenami Sądów Ostatecznych, nagie, symboliczne, bez cech indywidualnych: anonimowy tłum. Ale bardzo prędko stają się portretami albo przynajmniej starają się

0 podobieństwo. W roku 1643, w Aix-en-Provence, malarz Daret umieścił wśród nich syna, okazując w ten sposób, że wierzy w jego zbawienie, i polecając go modlitwom wiernych. W początkach wieku XIX gorejące dusze to brodacze na schwał, z długimi bokobrodami, jakich spotykało się w podmiejskich szynkach, oraz uczesane w angielskie loki kobiety, jakie widywano w Operze. Każdy mógł się tu dopatrzyć krewniaka, współmałżonka, dziecka. W wiekach XVIII—XIX grupa dusz nie jest ilustracją do lekcji katechizmu

1 nie zawiera pogróżki, lecz ukazuje zmarłych, których żywi nie przestali darzyć miłością, którym towarzyszą ich modlitwy i z którymi mają nadzieję spotkać się w niebie. Ta troska jest dozwolona i zalecana przez Kościół. Jakkolwiek nie udzielił on oficjalnego poparcia radosnym spirytystycznym nadziejom na przyszłe spotkanie, to jednak ich nie wykluczał; już niebiańska ojczyzna Fenelona zapowiada niebo rodziny de La Ferronays i jest do niego podobna: „Jest ojczyzna, do której zbliżamy się z każdym dniem i która wszystkich nas zgromadzi [moje podkreślenie]... Ci, którzy umierają..., są tylko nieobecni na niewiele lat, a może miesięcy.” „Tracimy ich” tylko „pozornie”.⁴²

Jednakże w niektórych przekazach ludów południa Europy dusze czyśćcowe zachowały od wieku XVII po dziś dzień anonimowość ostatnich średniowiecznych scen Sądu i skrupulatną wzajemność w wymianie usług pomiędzy zaświatami a ziemią, charakterystyczną dla dawnych testamentów. W kościele

Matki Boskiej Dusz Czyśćcowych w Neapolu, pochodzącym z połowy wieku XVII, każdy może wybrać sobie dowolną czaszkę w kostnicy i ofiarować za nią nabożeństwo w krypcie przeobrażonej w żałobną kaplicę; wierni zachodzą tam regularnie co pewien czas, aby palić świece i odmawiać modlitwy. Niektórzy wierzą, że dzięki temu tak wyróżniony nieznajomy szybko wydostanie się z czyśćca, a wtedy ze swojej nowej siedziby niebieskiej będzie mógł kiedyś odwdzięczyć się swojemu dobroczyńcy: do ut des — daję, abyś dał. Nowego typu nabożeństwo za zmarłych kojarzy się tutaj ze średniowiecznym i renesansowym indywidualizmem, który w XIX wieku na ogół ustąpi miejsca miłości do bardzo drogiej osoby na tym i na tamtym świecie.

W wieku XVII troska o zmarłych łączyła się z inną formą ludowej pobożności, modłami o dobrą śmierć w tej samej albo w sąsiedniej kaplicy. Dobra była śmierć świętego Józefa, Najświętszej Panny albo świętej Anny. Czasem przedstawiano razem Najświętszą Pannę i świętą Annę, dzięki czemu barokowy malarz mógł u wezgłowia wielkich świętych, o wzniosłym wyrazie twarzy i trupich już ciałach, gromadzić patetyczny tłum. Święty Józef umierał w większym spokoju.

Pod koniec XIX wieku ikonografia dusz czyśćcowych zderza się z inwazją spirytyzmu. Na wielkich obrazach sztuki akademickiej (jak w katedrze tuluskiej) dusza stała się duchem, istotą bezcielesną, której astralne ciało unosi się w przestworzach. Okazy to może raczej oryginalne niż budujące. Na ogół jednak ikonografia, nie zmieniając się, straciła pęd do personalizacji torturowanych. Na XIX-wiecznych neogotyckich witrażach widzimy powrót do uproszczonego symbolizmu wcześniejszych dzieł, do prostej lekcji katechizmu.

Stało się tak, bo personalizacja zmarłego zyskała wówczas inne, bardziej wyszukane środki wyrażania się. Wśród francuskiego mieszczaństwa powstał z początkiem XX wieku zwyczaj rozsyłania krewnym i przyjaciołom zadrukowanych kartek z podobizną zmarłego (naklejone fotografie), notą biograficzną i pobożnymi cytatami, podobnymi do nagrobnych inskrypcji; krótko mówiąc, był to „nagrobek”. Przed stu laty taka kartka miała nazwę memento. W wieku XIX memento nie znaczy już memento mori, lecz memento illius, co oznacza: „W waszych modlitwach pamiętajcie o...”

CZAROWNICA MICHELETA

Na przykładzie stosunku do dusz czyśćcowych widzieliśmy, jak pewna forma pobożności, początkowo indywidualistyczna (za mnie), stała się altruisty czna (za ciebie). Jest to wynik rozwoju uczuciowości.

Analizując średniowieczne czarnoksięstwo, Michelet instynktownie dojrzał w nim również zwrot ku uczuciowości: w praktykach mających na celu