ScannedImage 31

Kościół katolicki był jego głównym instytucjonalnym i ideologicznym filarem¹.

Kościół dostarczył reżimowi ideologicznego uzasadnienia wojny domowej i stał się głównym źródłem masowej mobilizacji prostej ludności. Po wojnie, gdy reżim zaczął ulegać rozprężeniu, katolicyzm stał się dlań ponownie źródłem legitymizacji i podstawą jego autorytarnej „mentalności”. Katolicki korporacjonizm okazał się jedyną względnie spójną ideologiczną i formacyjną zasadą funkcjonowania reżimu. Katolickie organizacje świeckie, najpierw elitarne Narodowe Katolickie Stowarzyszenie Propagandy (Asociación Católica Nacional de Propagandistas, ACNdP), a następnie jeszcze bardziej elitarne Opus Dei, dostarczały frankistowskiemu państwu najważniejszych kadr administracyjnych. Kiedy po klęsce państw Osi rząd frankistowski był bojkotowany i izolowany niczym międzynarodowy parias, Kościół, wykorzystując swe związki z Watykanem i innymi Kościołami katolickimi, zapewnił reżimowi podstawy jego późniejszego międzynarodowego uznania².

Istotną częścią oficjalnej retoryki było przedstawianie reżimu Franco jako idealnego modelu stosunków państwo-Kościół i przykładu katolickiej „trzeciej drogi” między liberalnym demokratycznym kapitalizmem a totalitarnym socjalizmem. Sam Franco w publicznych wystąpieniach, a zwłaszcza w swoich pismach, prezentował typową katolicką antynowoczesną filozofię historii, głosząc, że wojna domowa była krucjatą przeciwko masonerii (jego prywatnej obsesji), Encyklopedii francuskiej i wszystkim ich nowoczesnym mutacjom: liberalizmowi, kapitalizmowi i socjalizmowi. Nowoczesna liberalna Hiszpania, z okresu od osiemnastowiecznego oświecenia do Drugiej Republiki Hiszpańskiej, miała zostać skazana na zapomnienie. „Nowa Hiszpania” miała zerwać wszystkie związki z rozpadającym się nowoczesnym światem. Wzorując się na wielkiej imperialnej epoce królów katolickich i kontrreformacji, miała podjąć porzucone dziedzictwo hiszpańskiej historii z okresu sprzed wprowadzenia obcych herezji, które doprowadziły kraj do upadku³.

Ze względu na ścisły związek Kościoła i państwa, katolicyzmu i rządzącego reżimu powolne, lecz konsekwentne dystansowanie się Kościoła wobec władzy, którego początki przypadły na początek lat sześćdziesiątych XX wieku, oraz otwarty konflikt i ostateczne zerwanie sojuszu w latach siedemdziesiątych przyczyniły się w istotnej mierze do kryzysu legitymizacji reżimu i jego ostatecznego upadku⁴. Czysto instrumentalne wyjaśnienie tych zmian jako świadomie przyjętej przez Kościół strategii instytucjonalnej adaptacji byłoby w oczywisty sposób niewystarczające. Nawet gdyby uznać taką interpretację, trzeba by jeszcze wyjaśnić, jakie czynniki sprawiły, że Kościół hiszpański zdołał porzucić swój tradycyjny reaktywny organicyzm i przyjąć po faz pierwszy w swojej nowoczesnej historii tak racjonalną i zorientowaną na przyszłość strategię adaptacji do zmieniających się warunków⁵. Zmianę

143

1

   Na temat Nacional-Catolicismo por. Guy Hermet, Les Gatholiques dans l’Espagne Franąuiste, t. 1-2, Paris 1980; Rafael Abella, Por el Imperio Hacia Dios, Barcelona 1978; J. M. Laboa, El Integrismo, Madrid 1985; William Ebenstein, Church and Stale in Franco Spain, Princeton 1960; Norman Cooper, Catholicism and ihe Franco Reginie, Beverly Hills 1975; Ramon Garriga, El Cardenal Segura y el Nacional Catolicismo, Barcelona 1977; Juan Josć Perez Rico, El Papel Politico de la Iglesia Católica en la Espaha de Franco, Madrid 1977. Na temat faszystowskiego charakteru reżimu Franco por. Juan Linz, Some Notes toward a Comparative Study ofFascism in Sociologica! Historical Perspective [w:] Walter Lacąueur (red.), Fascism: A Reader’s Guide, London 1976 oraz Julian Casanova, La Sombra del Franquismo: Ignorar la Historia y Huir del Fasado lw:] El Pasado Oculto.

2

   Por. Juan L. Linz, An Authoritarian Reginie: The Case of Spain [w;] E. Allard, Yrjo Littunen (red.), Cleavages, Ideologies and Party Systems, Helsinki 1964; Hermet, Les CathoIiques, t. 1, Les acteurs du jeu politique, op. cit.; Rafael Gómez Perez, Politica y Religión en et Regimen de Franco, Barcelona 1976; B. Oltra, A. de Miguel, Bonapar-tismo y catolicismo: U na hipótesis sohre los origenes ideológicos delfranquismo, „Revista de Socjologia" 8 (1978); Jose Casanova, The Opus Dei Ethic and the Modernization of Spain, w druku; Jesus Ynfante, La Prodigiosa Arentura del Opus Dei, Paris 1970; A. Sśez Alba, La Asociación Católica Nacional de Propagandistas, Paris 1974; Daniel Artigues, El Opus Dei en Espaiia, Paris 1971.

3

   Por. Francisco Franco Bahamonde, Palabras del Caudillo, 1937-1943, Madrid 1943; tenże, Discursos y Mensajes del Jefe del Estado, 1955-1959, Madrid 1960; idem, Pensamiento Politico de Franco, Madrid 1975; Joachim Boor (Franco), Masoneria, Madrid 1952; Luis Carrero Blanco, Discursos y Escritos, 1943-1973, Madrid 1974; Juan de la Cosa (Carrero Blanco), Spain and the World, Madrid 1954; idem, Las Modernas Torres de Babel, Madrid 1956.

4

   Jose Casanova, Modemization and Demodemimtion: Reflections on Spain ’.v Transi-tion to Democracy, „Social Research” 50, nr 4 (Winter 1983); Francisco Gil Delgado, Conflicto Iglesia-Estado (1808-1975), Madrid 1975.

5

   Na temat modelu „reaktywnego organicyzmu” i Hiszpanii zob. David Martin, A General Theory of Secularization, New York 1978, s. 244-278.