ScannedImage 44

„westoksykacji” na Środkowym Wschodzie, czy kłopotów z „przywróceniem wielkości Ameryce”, istota problemu pozostawała ta sama. Na Zachodzie dawni „outsiderzy” (Sowieci, Japończycy, Arabowie i inni) podważają wielowiekową polityczną, gospodarczą i kulturową dominację Zachodu. Zachód w coraz mniejszym stopniu może polegać na swojej gospodarczej, politycznej (zwłaszcza militarnej) i naukowej potędze dla zapewnienia hegemonii swojej kulturze. W przestrzeni wewnętrznej dyfe-rencjacja funkcjonalna, będąca kluczowym aspektem globalizacji, wprowadza gwałtowne zmiany w dawnych podstawowych strukturach społecznych: rodzinie, moralności i religii. W krajach niezachodnich, mimo wzrostu niezależności politycznej i/lub potęgi gospodarczej w wielu regionach, zachodnie wzorce kulturowe wydają się zdobywać coraz większą przewagę. To, co część mieszkańców Zachodu uważa za moralny, gospodarczy i polityczny upadek swojej kultury, wiele osób w krajach niezachodnich uznaje za kontynuację zachodniego kulturowego, gospodarczego i politycznego imperalizmu. Dzięki swoim dawnym i obecnym wyrazistym związkom ze wspólnotowymi kulturami grupowymi, religia jawi się jako oczywista odpowiedź na obawy jednych i drugich.

Wiele ruchów religijno-politycznych, które powstały w ostatnich dziesięcioleciach w różnych rejonach świata, odzwierciedla owe głębokie przemiany. W Stanach Zjednoczonych Nowa Chrześcijańska Prawica walczy

0    przywrócenie dawnej zachodniej dominacji. Tradycyjne chrześcijańskie wartości moralne w połączeniu z rozwojem wolnej przedsiębiorczości

1    stanowczą obroną przed komunizmem mają przywrócić Ameryce pozycję wielkiego narodu, wyznaczoną jej przez Boga. W krajach niezachodnich, od Indonezji po Północną Afrykę, rozmaite ruchy islamskie próbują dokonać upragnionego oddzielenia modernizacji od westemizacji, czy, jak w przypadku niektórych sił politycznych w Republice Iranu, próbują odrzucić modernizację jako projekt z natury bezbożny.

Przykłady amerykański i irański omawiam szczegółowo w II części książki. W wielu innych przypadkach, podobnie jak w wymienionych powyżej, przywódcy religijni przyjmują świadomie opcję konserwatywną. Niezależnie od tego, czy będzie to „Imperium Zła” czy „Wielki Amerykański Szatan”, ponowne pojawienie się diabła przy okazji definiowania transcendencji wskazuje na powrót do tradycyjnego sposobu przekazywania przez religię publicznie istotnych informacji. Ten powrót nie jest jedynie wyrazem tęsknoty za wyimaginowanym obrazem minionych czasów, ale przede wszystkim logicznym skutkiem globalizacji, która stworzyła i stwarza nadal fundamentalne konflikty między różnymi regionami świata.

Kiedy zawodzą polityczne i gospodarcze sposoby rozwiązywania tych konfliktów, działanie religijne może zająć ich miejsce. Ponieważ wyznawcy rozmaitych religii wciąż jeszcze zamieszkują na ogół wspólne terytorium, przywódcy religijni mogą często dawać wyraz regionalnym konfliktom i rozbieżnościom za pomocą terminów religijnych⁸⁵. Opcja konserwatywna, ugruntowana w tradycyjnych, wspólnotowo zorientowanych społecznościach ma w tym przypadku wyraźną przewagę nad opcją liberalną. Proponowane przez nią rozwiązanie problemu transcendencji pozwala na przybliżony dychotomiczny podział świata na „czysty” i „nieczysty” z religijnego punktu widzenia religii - na „my” i „oni”. Takie jasne religijne przesłanie może, w odpowiednich warunkach, prowadzić do skutecznej mobilizacji znacznych grup ludności. Upolitycznienie dokonane na bazie religii staje się zatem sposobem zamanifestowania własnej regionalnej tożsamości w obliczu globalizacji i jej skutków. Jak dotychczas, najbardziej wyraziste przykłady takich konserwatywnych ruchów nastawionych na religijne działanie - na islamskim Środkowym Wschodzie i w sikhijskim Pendżabie - powstały po długim okresie nieudanych politycznych prób uporania się z problemami typowymi dla modernizacji i w następstwie znaczącej poprawy sytuacji ekonomicznej w regionie (por. Esposito, 1987; Keddie, 1980; Leaf, 1985; Telford, 1992; Wallace, 1986; 1988).

To połączenie czynników prawdopodobnie nie jest przypadkowe. Modernizacja towarzysząca globalizacji jest nie dla wszystkich zjawiskiem dobroczynnym. Nie tylko tworzy, ale także niszczy. Zrozumiałe są zatem próby ujęcia tego historycznego procesu z perspektywy transcendentnej, zwłaszcza kiedy techniki immanentne, takie jak czysty polityczny nacjona-

⁸⁵ Przykład Libanu pokazuje wyraźnie, że strategia taka nie zdaje efektu, a nawet przynosi skutki odwrotne od zamierzonych tam, gdzie religia nie pokrywa się z terytorium. Zob. Norton, 1987.

161