Strona018

W rezultacie każda obecność idei genezy w myśleniu jest symptomem ujęcia historycznego, bowiem wyraża ona także zmianę.

W skrajnym przypadku, jeśli opis fizykalny jakiegoś stanu rzeczy, np. geologicznego, zakłada lub wprost lansuje ujęcie kauzalne, tj. wtedy, gdy generowanie przybiera postać związku przyczynowo-skutkowego, jak to bywa w przyrodoznawstwie (historii naturalnej, np. w geologii), to jest on świadectwem obecności w nim myślenia historycznego. Zawiera bowiem swego rodzaju diachronię. Odpowiednikiem naturalistycz-nych ujęć „historycznych” spotykanych w przyrodoznawstwie, ufundowanych na związku przyczynowo-skutkowym, są ujęcia stosowane w scjentystycznej historiografii nieklasycznej, np. w nowoczesnej historii gospodarczej czy demografii historycznej.

Po drugie, wynika z tego, że idea ta przez swą obecność w konkretnym dyskursie jest symptomem myślenia historycznego i jego konkretnego kulturowego wcielenia.

Metafora genezy to kamień probierczy jakości ładu historycznego, dla historii pojęcie podstawowe, jej swoista mikrohistoriozofia¹.

Stosowanie jej w określonym wcieleniu jest więc opcją historiozoficzną brzemienną w skutki metodologiczne. Wynikają bowiem z niej stosowne sposoby poznania i badania historycznego, w tym w szczególności jego empiryczny wymiar, tzw. baza źródłowa.

Po trzecie, idea genezy ujawnia w swej konkretnej historycznie semantyce opcje na rzecz innych węzłowych kategorii historycznego myślenia, takich, jak; sprawstwo, determinowanie, natura świata generowanego, itp. Geneza wyraża rodzaj świata generującego i ustanawia ontologię bytów generowanych. Dzieli się ona na To, co zradzające i To, co zradzane. Kwalifikuje sposób zradzania: to, z czego historyczny stan rzeczy zrodził się, został wygenerowany, powstał (pojawił się, zaistniał itp.) oraz to, co zostało zrodzone, pojawiło się itd. Nadto, na mocy jakiego aktu (mechanizmu) geneza się dokonała².

Ponadto, po czwarte, geneza wyznacza temporalność i spacjalność stanów rzeczy generowanych i aktu generowania³. W tym sensie analiza genezy daje nam wgląd w podstawowe składowe ładu historycznego.

Po piąte, idea genezy, o czym była mowa, pociąga za sobą ideę zmienności czy stawania się, bo od charakteru tej pierwszej zależy rodzajo-wość tej drugiej.

Po szóste, idea genezy jest antropomorficzna. Jej semantyka jawnie bądź skrycie nawiązuje do rodzenia, zradzania. Jawnie wówczas, gdy wyrażają ją właśnie te ostatnie terminy. Gdy historyk zakłada generowanie w biologistycznym czy antropomorficznym sensie poszukuje dla konkretnego stanu rzeczy „zradzające” go, bo chce w „organizmie” zdolnym do rodzenia upatrywać „jakość” zrodzonego, bo chce w „przodkach” znaleźć cechy „potomków”. Dzieje się tak dlatego, że zwolennik tak pojmowanej genezy zakłada, iż zjawisko generowane „dziedziczy po swych przodkach” cechy istotne, tak jak potomstwo dziedziczy cechy po rodzicach (bywa, że na zasadach mereologicznej więzi). Generowanie zakłada przenoszenie cech zjawisk generujących na generowane, w sposób zakładany przez konkretny jego wariant.

W rzeczy samej, historyk, interpretując genetycznie, poszukuje w święcie przed zaistnieniem zjawiska tych cech, które sam postrzega jako konstytutywne dla analizowanego zjawiska⁴.

Po siódme, za czynnik zradzający może historyk przyjąć sprawstwo podmiotu człekopodobnego; jego wolę i zdolność sprawiania. Inaczej mówiąc, jego przekonania i pragnienia. Wtedy to ów podmiot generuje zjawiska, np. działania i zdarzenia jako efekty swego zamysłu i woli. Bywa nim człowiek z krwi i kości, bywa nim Bóg, bywa, że antropo-morfizowany podmiot sprawczy: naród, państwo, monarchia, dynastia, parlament, Francja, Turcy, Jagiellonowie, lud, protestanci itp.

Po ósme, idea genezy przyjmuje postać związku enigmatycznego wtedy, gdy identyfikowana jest bliskoznacznie z biologicznym zradza-niem lub związku silnego i wyraźnego, wtedy np., gdy rozumiana jest kauzalnie. W tym ostatnim przypadku generujące jest przyczyną, a generowane skutkiem, tak jak to genezę dość powszechnie rozumie się

1

^5J Wynika z tego, że jeśli odsłonimy sens użytej w myśleniu historycznym idei generowania, jak powiedziałbym, ujawnimy, w trybie interpretacyjnego rozpoznania składowe semantyki metafory genezy, to dostrzeżemy podstawowe pojęciowe składowe wizji świata zakładane przez posługującego się nią historyka.

2

Metaforę etnogenezy w rozumieniu Reinharda Wenskusa i Herwiga Wolframa analizuje Robert Kasperski. R. Kasperski, Metafora etnogenezy, w: Czy przeszłość powinna być inna? Studia z teorii i historii historiografii, pod red. M. Bugajewskiego, Poznań 2008, ss. 173-187.

3

^M O związkach idei generowania z ideą czasu - W. Wrzosek, Czas a determinizm. Uzurpuje fizykalistyczne w badaniach nad czasem, .Studia Metodologiczne”, 1992, s. 247;

4

H. Reichenbach, The Direction ofTime, Berkeley and Los Angeles, 1956. ^ss W. Werner, Kult Początków. Historyczne zmagania z czasem, religią i genezą, Poznań 2004, s. 187.