P1030996

62 ZARYS ESTETYKI

Zróżnicowanie i jedność metodologiczna estetyki. Z tego, co dotychczas powiedziano na temat metod estetyki, wysnuć można trzy zasadnicze wnioski:

po pierwsze — estetyka była uprawiana, historycznie rzecz biorąc, przy stosowaniu rozmaitych metod — od dedukcji filozoficznej do metod właściwych dla nauk przyrodniczych;

po drugie — współczesna estetyka nie posiada metody jednolitej, a poszczególni estetycy albo posługują się którąś z metod tradycyjnych, albo podejmują próby ustalenia metod własnych, swoistych dla estetyki;

po trzecie — istnieje możliwość stworzenia swoistej metody estetyki pod warunkiem, iż uzna się ogólny aspekt, pod jakim rozpatrywać się będzie wszystkie zjawiska wchodzące w zakres przedmiotu badań estetyki — aspekt ten to wartość estetyczna; za metodę swoistą estetyki przyjęliśmy syntezę rozważań filozoficznych i orientacji empirycznej. Tak rozumianą dyscyplinę nazwaliśmy estetyką zainteresowaną empirycznie. Podstawowe jej dyrektywy metodologiczne ująć można następująco:

(1)    Punktem wyjścia dla badań estetycznych jest analiza przypadków jednostkowych. Przypadki takie to zjawiska ze świata rzeczywistości ludzkiej dane doświadczalnie poprzez zmysły, a mające charakter estetyczny, przy czym wyróżnik „estetyczny” to tyle co hipotetycznie dotyczący wartości estetycznej (związany z nią mniej lub bardziej bezpośrednio). Przypadek jednostkowy jest zasadniczo osadzony w rzeczywistości, jest konkretny, realny, lecz „amorficzny”, to znaczy, że nie został jeszcze określony ani jego zakres (granice) ani struktura, ani istota (tzn. stosunek elementów do całości istniejącej dzięki związkom koniecznym w sposób oczywisty i empirycznie sprawdzalny — związkom między elementami składowymi). Wyróżnienie „przypadków jednostkowych” w otaczającej rzeczywistości ludzkiej dokonuje się na zasadzie dostrzeżenia i hipotetycznie wysuniętego przypuszczenia, że oto mamy do czynienia z „pięknem”, że zrealizowana została jakaś wartość estetyczna (np. tragizm, wdzięk, poetyczność itp.). Takim przypadkiem jednostkowym może być dla estetyki np. dzieło sztuki ujęte w sytuacji estetycznej (a więc percypowane przez człowieka jako wartościowe), akt twórczości artystycznej (lecz zakończony wytworem, dziełem sztuki, w przeciwnym bowiem razie jako proces psychiczny może być interesujący nie dla estetyki, lecz dla psychologii).

(2)    Gdy hipotetycznie ujęty jako estetyczny, przypadek jednostkowy zostanie zidentyfikowany, gdy wykryta zostanie jego struktura i istota, wówczas będziemy mieli do czynienia z faktem naukowym. Fakt taki to tyle, co przypadek jednostkowy stwierdzony w zdaniu, włączony w określony system wiedzy naukowej.

Fakty estetyczne mogą być porównywane, posiadają bowiem zidentyfikowaną, powtarzalną strukturą, można je włączać wedle określonych zasad w jednorodne grupy.

(3)    Fakty estetyczne są w badaniach gromadzone, a następnie szeregowane w typy. Typologizowanie nie dokonuje się w estetyce na zasadzie przeprowadzania operacji statystyczno-matematycznych, lecz przez porządkowanie faktów estetycznych i łączenie ich w jednorodne grupy (przy czym niekiedy indywidualne fakty uznane są za niepowtarzalne co do istoty — traktujemy je wówczas jako pojedyn-oze fakty stanowiące odrębne typy).

(4)    Badanie przypadku jednostkowego i faktu odbywa się na zasadzie obserwacji zmysłowej, a nadto przez gromadzenie materiałów introspekcyjnych (anamneza, opis własnych doznań estetycznych badanego). Do zbudowania teorii estetycznej bezpośrednia znajomość faktów estetycznych jest konieczna, lecz nie wystarczająca (niebezpieczeństwo tkwi w tym, że badający łatwo zejść może na tory absolutyzowania własnych, osobistych doświadczeń). Przyznaje się więc heurystyczną wartość analizie indywidualnych przypadków (pouczają one o rzeczywistości, nie są zaś jedynie przykładami na poparcie przyjętych tez), lecz uznaje się też konieczność badań empirycznych poszerzających bazę wyjściową doświadczenia estetycznego.

(5)    Teorie estetyczne to skomplikowane konstrukcje myślowe, większe zamknięte systemy twierdzeń, obejmujące w spójnym, koherentnym przewodzie myślowym całokształt zjawisk (zawsze związanych z wartością estetyczną). Elementy teoretyczne (w sensie sformalizowanej konstrukcji) odnaleźć można już w ustalaniu faktów. Decyzja, iż jakieś zjawisko (przypadek jednostkowy) uznane zostaje za fakt estetyczny, jest wynikiem uprzedniej wiedzy ogólnej (a także uprzednich doświadczeń dotyczących piękna). Badając fakty, poszukujemy ich istoty, i z tego punktu widzenia dokonujemy operacji ty-pizujących. Refleksja filozoficzna pojawia się wtedy, gdy przystępujemy do tworzenia szerszych konstrukcji teoretycznych. Polega ona na włączaniu twierdzeń w szerszy system aż do systemu filozoficznego: aksjologicznego, ontologicznego czy epistemologicznego.

Gdy teoria, albo też system estetyczny, zostaje opracowany, następuje powrót do faktów i do przypadków jednostkowych. Teraz są one traktowane jako ilustracje, przykłady — jako materiał weryfikujący teorię, będąc ustawicznym uzupełnianiem czysto dyskursywnego postępowania. Unaocznia to bowiem wartości tkwiące m concreto w dziełach sztuki, odnajdywane i doznawane przez odbiorców w konkretnych sytuacjach estetycznych.

(6)    Estetyka uzupełnia niekiedy swe teorie szczegółowo ich interpretacjami — mogą to być np. interpretacje filozoficzne, ideologiczne itp. Postępowanie takie jest uprawnione, jednakże pod warunkiem,