P1070589 (2)

lesze". Syl. 269; „Dzika do takrocznego pielesza gęś leci”. Pocz. 309, L.), później utrwalony w znaczeniu "ognisko domowe’, 'dom rodzinny” dzięki stałemu występowaniu w kontekstach wrócić do rodzinnych pieleszy, opuścić rodzinne pielesze itp.

Jako określenie o treści konkretnej był kiedyś używany przymiotnik płonny, znaczący 'bezpłodny, jałowy” („Gdy jest płonna rola albo jałowa”. Haur. Sk. 23; „Drzewa płonne, bez żadnego owocu”. Cresc. 374, L). Miał on jednak również znaczenie przenośne 'próżny, daremny”, a w nim —■ nie ograniczony zakres łączliwości (np. „Język pochlebców płonny”. Koch. J. PS. 6; „Mowa niepłonna, nie leda co mówi”. Cn. Ad. 518, L.); dziś skostniał w kilku zaledwie frazeologizmach (płonne nadzieje, marzenia).

Treść płynny, gładki” zyskał w kontekstach potoczysty język, potoczysty styl przymiotnik potoczysty, kiedyś mający odcień konkretny 'toczący się, łatwy do toczenia”, np. „Artyleria potoczysta”. Jak. Art. 2, 459; „kształt okrągły i potoczysty” Zab. 2, 22, L.

Już tylko dla omówienia wszelkich możliwości związku między modyfikacjami łączliwości wyrazu a zmianami jego funkcji semantycznej wspomnijmy o wypadku braku reakcji treści danego leksemu na bardzo nawet radykalne ograniczenie zasobu jego połączeń słownych. Stabilizacja wyrazu sążnisty w kilku zaledwie frazeologizmach nie wywarła żadnego wpływu na jego tradycyjne znaczenie 'bardzo długi”⁴¹.

Oba typy zmian nazwanych na wstępie „kontekstowymi”: „uwolnienie” wyrazu ze związku, w którym nabrał swoistej treści — i przeciwnie: jego zrośnięcie się z otoczeniem słownym w nową, całościową jednostkę semantyczną, przeciwstawiają się swym mechanizmem procesom, u których podłoża leżą związki asocjacyjne jednostek leksykalnych, tj. przeobrażeniom paradygmatycznym.

Analiza zmian znaczeniowych, którym podlegają wyrazy jako składniki grup i kategorii leksykalno-semantycznych, nasuwa na wstępie problem ogólniejszy; chodzi mianowicie o ustalenie, czy istnieją takie przejawy procesów ewolucyjnych w zakresie słownictwa, które wyraźnie przemawiałyby za jego systemową organizacją. Otóż wydaje się, że za fakty tego rodzaju można uznać następujące zjawiska:

1)    zmiany szeregowe składników poszczególnych ugrupowań leksykalnych,

2)    paralełny rozwój znaczeniowy jednostek pozostających w bezpośrednich relacjach (synonimów, antonimów, słów genetycznie pokrewnych),

⁴¹ TJ Lindego hasło to jest ilustrowane cytatami sążeniste ramiona, sążeniste skrzydła itp., Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego podaje przykłady dziewiętnastowieczne sążniste zwierciadła, sążnisty chłop, sążnisty rapier. Dziś wyraz w tym samym znaczeniu 'bardzo długi’ jest używany niemal wyłącznie w kontekście sążnisty list, sążnisty artykuł.

3)    tendencję do wtórnej motywacji semantycznej wyrazów, które zerwały I', związki systemowe, stały się jednostkami izolowanymi,

4)    teleologiezny charakter znacznej części przeobrażeń.

Spośród wymienionych przebiegów najwcześniej dostrzeżono i opisano Btesunięcia szeregowe (F. Heerdegen, M. Voigt). Obejmują one całą grupę jynonimiczną lub pewien wycinek pola znaczeniowego. Wyjście z obiegu jednego z ich elementów powoduje procesy kompensacyjne — przejęcie jego Funkcji przez wyraz „sąsiedni", który z kolei w swym dawnym zna-Gżeniu zostaje zastąpiony przez inny składnik tego samego ugrupowania. W ^rezultacie jakaś jednostkowa zmiana wyzwala całą serię przeobrażeń. Spróbujmy zilustrować to zjawisko, którego mechanizm analizowano dotychczas na materiale łacińskim i niemieckim — przykładami polskimi.

Nazwa czyslo ‘liczba, ilość, suma' zapewne już w XIV i XV w. miała charakter przestarzały; świadczyłoby o tym jej użycie wyłącznie w tekstach religijnych, które stanowiły przecież często kopie starszych wzorów ^4J. W tekstach świeckich, prawniczych występuje regularnie wyraz liczba, który ostatecznie wyparł swego starszego konkurenta na przełomie

XV    i XVI w. Rzeczownik liczba miał pierwotnie znaczenie czynnościowe ^obliczanie, obrachunek’ ¹, był więc nie tyle synonimem czysta, ile wyrazem z tego samego pola semantycznego. Wskazywałaby na to zresztą możliwość ich bezpośredniego zespolenia stosunkiem nadrzędno-pod-rzędnym, np. czyslo liczby („Pakli jest mniejsze czysło liczby BZ Ex. 12, 4; ,,(...) a tak ich w czysło liczby podwoisz”. BZ Deut. 19, 9, Sł. Stp.)i związek ten znaczył prawdopodobnie suma wynikająca z obliczenia’. Słowo liczba, zyskawszy treść przedmiotową, już u schyłku

XVI    w. wyzbyło się odcienia czynnościowego ‘liczenie¹’ (Linde nie cytuje przykładów późniejszych). W roli nazwy czynności zastąpił liczbę początkowo wyraz lik („Dziejopis niegdyś cnót waszych likiem potomność

185

1

Słownik Staropolski dokumentuje użycie słowa czyslo niemal wyłącznie cytatami z Biblii i obu psałterzy: Floriańskiego i Puławskiego, np. „Zliczcie wszystko czysło synów izraelskich”. BZ Num. 262; „Zjawion uczyń mnie gospodnie, koniec mój i czysło dniów moich”. FI. 38, 6; por. także frazeologizmy bez czysta, nad czysło ‘bez miary’ („I szli są synowie izraelscy, sześćset tysiąców mężów pieszych, a lud zmieszany z nimi wyszedł przez czysła”. BZ Ex 12, 38; „Dziwy twoje rozmnożyły się nad czysło". FI 39, 8), jemu nie jest czysta ‘jest niezmierzony, niezliczony’ („Wieliki pan nasz i wielika moc jego, a mądrości jego nie jest czysła”. Ps. FL 146, 5).

« Por. np. „Ku jegoż przyściu wszystcy ludzie wstać imają z dały swoimi i czynić imają od uczynków swoich liczbę”. MW 114 a, SŁ Stp.; „Uczył dzieci czytać, pisać, liczby i grammatyki”. Sk. Żyw. 2, 145, L. Szczególnie żywotny, jak się wydaje, był odcień 'obrachunki finansowe’: „Król chciał znieść liczbę z niewolniki swymi, a gdy ją poczynał znosić, jeden mu został dłużen dziesięć tysięcy”. Budn. Math. 18, 24; „Pozwał sługę, iż mu liczby nie uczynił”. Górn. WŁ K4, L. Znacze-nie czynnościowe słowa liczba realizowało się też we frazeologizmach iść to liczbę *być liczonym’, wziąć liczbę ‘dokonać obliczeń’, położyć liczbę 'rozliczyć się z kim. zamknąć rachunki’ i w związkach przenośnych dać komu liczbę z czego ‘zdać sprawę’, na liczbie zostać ‘być dłużnikiem, mieć zobowiązania’.