IMG36

Przytoczę jeden przykład, który wystarczy 1157 cesarz Frydryk Rudobrody naszedł i

za wszystkie. Wiadomo, że w roku na Polskę, a Bolesław Kędzierzawy, nie odważywszy się na bitwę, stanął przed nim boso i z gołym mieczem nad głową, i przepraszał. Taki był fakt; ale cóż z tego zrobił Kadłubek? Oto pisze, że kiedy Niemcy naszli na Fblskę, więc Bolesław, jako człowiek przemyślny, najprzód zwłóczył, a w końcu bez bitwy »tryjumfował« nad Rudym Smokiem. (NB. że temu Smokowi było na imię Frydryk, takich rzeczy Kadłubek wogóle nie pisywał, widocznie rozumiał że to nie potrzebne do kroniki). Cóż o tern powiedzieć? Prawdy faktycznej jest tu tylko tyle, że między Frydrykiem a Bolesławem istotnie nie było bitwy; ale trzeba to czytać w oryginalnej łacinie, żeby dopiero widzieć, o co chodziło Kadłubkowi: Bicorne illi (■ Boleslao) dilemma proponitur, aut regno cedat, aut campestrem belli conflictum non declinet. Sed utrumąue vir industrius de die in diem procrastinans sine bello confligit, sine proelio triumphat²²⁵. Otóż chodziło mu o takie słówka jak bicorne dilem-ma, o takie dykcje jak sine bello confligit, i o tym podobne sztuki retoryczne; zaś tryjumf Kędzierzawego wymyślił lekkiem sercem, z patryjotyzmu, bo w książce szkolnej - a tern była ta Kronika, trudno było pisać o haniebnej klęsce księcia nie dawno zmarłego. Ależ tak samo o Stanisławie. Bo jakżeż miał pisać za Gallem o biskupie krakowskim, że popełnił »grzeszną zdradę*? Wymyślił więc historję dosyć zajmującą, gdzie znowuż podostatkiem frazesów i gry słów, która jednak jako mniemane źródło historyczne jest właśnie tyle warta, co ów tryjumf Kędzierzawego nad Rudym Smokiem. Oto Kadłubek! Ale jest jeszcze gorzej. Ów Bolesław Kędzierzawy to był, jak wiadomo, najstarszy z tych młodszych synów Krzywoustego, którzy w roku 1145 spędzili z tronu prawowitego władcę, seniora, przez co ściągnęli na ojcowiznę cały szereg ciężkich następstw. Jednem z tych następstw był właśnie ów napad cesarza niemieckiego, i haniebne upokorzenie polskiego księcia. U Kadłubka jednak nie szukać choćby najmniejszej o tern refleksji. Owszem, patronuje wszelkim buntom junjorów; oczywiście - bo i ten Kaźmierz (Sprawiedliwy!), który polecił mu napisać książkę szkolną o treści historycznej, on był także zbuntowanym junjorem. Ale nie dość, bo i biskupi którzy pomagali junjorom do szczęśliwego dokonania buntów, to właśnie u Kadłubka bohaterowie narodu. To jest dopiero cały Kadłubek! I można też o nim słusznie powiedzieć, że obniżył u nas poziom myślenia historycznego, i to na długo, bo nawet Długosz, lubo taka potężna głowa, ale zbytecznie zachowawcza, nie odważył się wątpić o tern, co pisał Mistrz Wincenty. Daremnie byłoby też szukać u Kadłubka za źródłami: czy jakie miał, np. do dziejów Bolesława i Stanisława. On ich sam nie szukał, ani się o takie rzeczy troszczył; to nie Długosz; on miał wszystko gotowe w głowie, i w zapasie

^m III, 38.

swojej retoryki. Tyle na usprawiedliwienie tego co powiedziano na początku: że jedynem źródłem jest Kronika Galla"'’.

Wiadomo jednak, że Gallus nie podał żadnych bliższych szczegółów o tern, w jaki sposób strącono Bolesława z tronu, lecz wykręcił się z obowiązku historyka takim zwrotem: »jako zaś król Bolesław był z Polski wyrzucony, długo byłoby o tern mówić; tyle jednak ujdzie powiedzieć, że nie godziło się pomazańcowi karać pomazańca cieleśnie za jakibądź grzech. To bowiem zaszkodziło mu wielce, że gdy biskupa za zdradę skazał na obcięcie członków, więc do grzechu dodał grzech. My jednak ani biskupa zdrajcę uniewinniajmy, ani brzydką zemstę królewską pochwalajmy, lecz ostawmy tę sprawę i opowiedzmy, jak przyjęto króla Bolesława na Węgrach*. Przywodzę oryginalny tekst łaciński: Qualiter autem rex Boleslaus de Polonia sit ejectus, longum existit enarrare; sed hoc dicere licet, quod non debuitdiristianus in christianum pecatum ąuodlibetcor-poraliter vindicare. Illud enim multum sibi nocuit quum peccatum peccato adhibuit, quum pro traditione pontificem truncationi membrorum adhibuit. Neque enim traditorem episcopum excusamus, neque regem vindicantem sic se turpiter commendamus, sed hoc in medio deseramus, et ut in Ungaria receptus fuerit disseramus²²⁷. NB. Zależy wiele i prawie wszystko na trafnej interpretacji tego ustępu; dołączam więc dwie uwagi: jedne do tekstu, a drugą rzeczową. 1) W rękopisie kroniki Galla tak zw. Traski, z czternastego wieku, jest lekcja: non debuit christianus in chnstianos peccatum quodlibetcorpora-liter vindicare; natomiast w kodeksie Sędziwoja, z piętnastego wieku, czytamy: christianus in christianum (MPH 1,422 w nocie). Ta druga lekcja wydaje mi się poprawniejszą, ile że dalej jest mowa o ukaraniu jednego tylko »chrześciani-na« tj. biskupa Stanisława. (Byłaby to razem wskazówka, że kodeks Sędziwoja me koniecznie jest kopją z Traski). Ale ważniejsza rzecz: 2) jak należy rozumieć christianus? Tłómaczono dotychczas: chrześcianin. Mojem zdaniem nie ma to sensu, bo z takiego tłómaczenia wynikałoby, że Gallus potępiał w ogóle wszelką karę cielesną w państwach chrześciańskich, co przecież nie mogło być jego myślą. Wydaje mi się zatem, że christianus jest tutaj derivativum od greckiego christos = unctus, pomazany, namaszczony. U Du Cange’a nie znajduję takiego wykładu, ale jest inny, bardzo blizki: christiani interdum qui dericatum aut ordines ecclesiasticos susceperunt, nudę dicuntur. Otóż wiadomo że pomazanie przy koronacji było także ordo, i dawało królowi godność osoby duchownej; sądzę więc że tłómacząc christianus * pomazaniec, nie popełniam żadnego błędu. "Pomazaniec* usprawiedliwia teżemendację tekstu: christianus in christianum.

²¹⁴ Co tu powiedziano o Kadłubku-, niech posłuży za dopełnienie tego. ćd o mm pisałem przed dwudziestu kilku laty, w mojej rozprawie o Rocznikach: Pamiętnik Wydz. Histor. IV, 168, nota 2.

²²⁷ I, 27.

175