IMG20 (2)

31

SKRZYDŁO PÓŁNOCNE ZAMKU NCYSOKIECO - DZIEJE, KSZTAŁT ARCHITEKTONICZNY I WYPOSAŻENIE W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH

tę wiDorpSl; (16) i chroń tę. którą zasadziła Twa prawica, <latorośl, którą umocniłeś dla sicbie>. (17) Cl, którzy ją spalili ogniem i wycięli, niech zginą od grozy Twojego obliczał (18) Niech ręka Twoja będzie nad mężem Twej prawicy, nad synem człowieczym, któregoś utwierdził dla siebie. (19) Nie odstąpimy już więcej od Ciebie; zachowaj nas przy życiu, byśmy wzywali Twojego imienia. (20) Panie, Boże Zastępów, odnów nas i ukaż Twe pogodne oblicze, abyśmy doznali zbawienia [cytat wg Biblii Tysiąclecia].

W Psalmie występuje Dominus Sabaotb, czyli Bóg wojowniczy, co zbliża jeszcze jego treść do założeń kronikarza i sytuacji Krzyżaków walczących z poganami.

Odczytanie dekoracji Złote) Bramy jako modlitwy o wsparcie i opfickę nie stoi w sprzeczności z ogólną koncepcją eklezjologiczno-eschatologiczną, ale stanowi jej ciekawe uzupełnienie. Co więcej, ma oparcie w oficjalnej krzyżackiej kronice, gdzie Dus-burg opisał wiele przykładów klęsk ponoszonych przez Zakon w walce o podbój Prus i liczne przykłady wynagrodzonej modlitwy i ufności pokładanej w Bogu^IW. Zwycięstwo będzie zawsze przy Zakonie, gdyż rycerstwo to nie pochodzi z ziemi, ale ma swoje korzenie w niebie. Rozwinięciem dekoracji Złotej Bramy jest wystrój kaplicy NMP, którego program należy czytać również przez pryzmat obrazu działalności Krzyżaków w Prusach, przedstawionego przez Piotra z Dusburga¹⁴⁰,

. J. Trupinda, Ideologia... (jak w przyp. 77). s. 109 i n.

W tym miejscu należy postawić znowu problem datowania zabytku. Zbieżność jego treści programowci z kroniką Duisburga oczywiście o niczym nie przesądza. Wart zastanowienia jest jednak jej „ciężar znaczeniowy" niepasujący do zamku komtur-skiego. Dodajmy, że podobny w formie portal istniał w Elblągu, spełniającym funkcję głównego domu prowincji pruskiej - por. i Marian Kutzner, Ceglany detal architektoniczny byłego zamku krzyżackiego w Elblągu, jw-.] Stare Miasto w Elblągu - uyzwante historii Materiały z konferencji naukowej poświęconej pamięci Tadeusza NawmLshiego, red- Grażyna Nawrolska. Janusz Tan-dęckj (Archeologia EJbingensłs, vol. II), Elbląg-Gdańsk 1997, s. 62 i n. Po przeniesieniu krzyżackiego domu głównego do Malborka konwent elbląski straci! swoje znaczenie. Jeżeli uznać, że Złota Brama jest nośnikiem treści państwowych, przynależnych centralnemu ośrodkowi władzy, to jej powstanie możliwe jest po 1309 r. Jak wykazał S. Jóżwiak, komtur elbląski jeszcze w dokumencie 2 I 11310 r. użył pieczęci ogólnozakonnej, co może świadczyć o braku wcześniejszych przygotowań do przeniesienia wielkiego mistrza ze świtą - por. Sławomir Jóżwiak, Pieczęcie urzędników krzyżackich jako źródła do badań nad funkcjonowaniem administracji terytorialnej w państwie zakonnym w Prusach u> XIV i początkach XV wieku, [w:] Kancelarie krzyżackie... (jak w przyp. 58), s. 167—176. W świetle najnowszych badań wydaje stę, że data 1309 nie jest też żadną cezurą. Jeżeli

Figara Jijświfluej Marii Panny na ścianie nrhadnicj kaplicy

Z dekoracją Złotej Bramy i kaplicy NMP wiąże się nierozerwalnie monstrualny (ośmiometrowej wysokości) posąg Marii z Dzieciątkiem umieszczony w jej wschodnim oknie. Prócz rozmiarów (jest to największa znana rzeźba w średniowiecznej Europie)^Hl zaskakuje przede wszystkim jego skala w relacji do architektury. Pólplastyczny posąg wykonany ze sztucznego kamienia ozdobiony został pierwotnie polichromią, a następnie, podobnie jak i cała wnęka okienna, mozaiką. Jego powstanie związane jest z przebudową skrzydła północnego¹⁴¹, zatem i rola powinna być odczytywana zgodnie z programem dekoracji wydzielonych tam pomieszczeń. Przy całej bowiem gamie symbolicznych i biblijnych znaczeń wizerunku Marii z Dzieciątkiem, figurę należy widzieć przez pryzmat działalności Zakonu Niemieckiego w Prusach, Dlatego nie będziemy przedstawiać wszystkich interpretacji dotychczasowych badaczy i udowadniać udowodnionego już i oczywistego rozwoju kultu maryjnego w Prusach¹⁴⁵.

Ta widoczna z odległości wielu kilometrów statua miała olbrzymie znaczenie propagandowe i była symbolem władzy oraz potęgi Zakonu, którego Najświętsza Maria Panna była patronką. Była też swoistym puklerzem i tarczą walczących Krzyżaków¹⁴⁴, zapewniając im zwycięstwo w walce i zbawienie po śmierci. Malborska statua niemal zakrywała’zamek, i to od strony wschodniej, skąd nadejść mogli potencjalni wrogowie. Tę wojenną rolę Marii nieprzypadkowo eksponuje Dusburg. Oto Najświętsza Maria Panna ukazała się dowódcy wojsk węgierskich, portal miałby powstać w XIV w., to na pewno po 1324 r., czyli po elekcji Wernera von Orseln, kiedy Malbork zaczął spełniać funkcje stołeczne. Znacznie jednak bardziej prawdopodobne (i „zdroworozsądkowe") jest włączenie popalił do programu rozbudowy Zamku Wysokiego w latach 1331-1344. Zdawać sobie należy jednak sprawę, że to wciąż tylko argumenty historyczne. Cechy warsziainwe i artystyczne wskazują na koniec XIII w., chyba że mamy do czynienia z nie tak znowu rzadką archaizacją formy. To jednak temat na odrębny artykuł i pióro historyka sztuki i architektury.

^1,1 Andrzel Grzybkowski, Geneza kolosa malborskiego, |w:| idem, Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii architektury i rzeźby gotyckiej, Warszawa 1997, s. 168.

^1U Ibidem, s. 170 i n.

Zob. S. Skibiński, Kaplica... (jak w przyp. 36), s. 121-132; A. Grzybkowski. Geneza .. (jak w przyp. 141), fj 168-184. O kulcie maryjnym w Prusach i Zakonie zob. Marian Dygo, O kulcie maryjnym w Prusach Krzyżackich. Zapiski Historyczne, t. 52,1987. z. 2, s; 5-38.

^1,4 Por. M. Kutzner, Pm/uiganda. . (jak w przyp. 130), s. 59.